

Villanovafranca, Museo Civico, 24 maggio 2008, h. 17,00.
MAURIZIO VIRDIS
Su de avvalorai sa lingua (sa lingua sarda po su chi s’interessat a nosu) est sempri una pregunta chi dognunu si ponit e chi est diffìcli a dhi donai una respusta, una sceda precisa. Si narat medas bortas chi sa lingua est s’identidadi de unu pòpulu, de una natzioni, de una cultura. Eja, podit andai beni puru: perou toccat a pentzai cun cuntivìggiu bonu itta bolit nai custu binòmiu ‘lingua – identdadi’. Giai sa paràula e su cuncettu de identidadi est carchi cosa chi no est fàcili a definiri, ca s’identidadi no est una cosa tèttera e cìrdina, ma imbècias est una cosa prus modhitza, est carchi cosa chi càmbiat e chi s’indullit a dogna situatzioni chi mudat, est carchi cosa chi si fràigat dì appusti dì, e chi andat fraigada arregollendi materiali de manera chi mudant is tempus, is pensus, s’istoria: s’identidadi est prus su fràigu de sa domu chi no sa domu giai fraigada, est s’istòria de nosu (de nosu cummenti personas singularis e cummenti soggettu collettivu) est s’istòria, nau, chi si contaus a nosu etottu, circhendinci unu sentidu e unu balori, unu significau: cun sa punna de dh’interpretai custa istòria.
Si est aicci toccat a pensai fendu a proas. Est deddiora immoi su tempus candu si pensàt de manera deretta e sintzilla chi s’dentidadi de una natzioni fessit arrimada pruscatottu in sa lingua sua; ma immoi scieus puru chi cust’idea est issa etottu una costrutzioni istòrica chi s’est cumintzada a fai a metadi de su Settixentus e chi s’est affortziada in s’Ottixentus e in sa prima parti de so Noixentus. Ma innanti no fiat stèttiu aicci, no in su mediuevu, no in s’edadi de su Rinascimentu e in su Sescentus. Sa lingua cummenti identidadi no est unu fattu chi si potzat nai ‘metafìsicu’ o ‘apodìtticu’, ma est stèttiu unu scèberu culturali de s’istòria, e de s’istòria de sa modernidadi, accappiada strinta a cussu fattu chi si narat laicizazioni de sa cultura, sa lingua cummenti identidadi, in tottu custu, at pigau meda de su logu chi innanti teniat sa religioni, sa devotzioni a su santu de sa bidha o de su rennu, s’est posta in su logu innoi innanti ’nci fiat sa fidelidadi a su rei o a su sennori feudali.
Nadu custu, no est chi deu bolla nai chi sa lingua no est de importu meda po sa chistioni de s’identidadi, ma toccat a dha pentzai cun sentidu de oi, de una modenidadi prus modhi, post-moderna s’iat podi nai puru. Sinono s’arriscu est cussu de fai de sa lingua una pandela sbuida, mancai a colori spramau ma chene sustàntzia bera, casi casi su chi s’iat nai unu ‘fetìccio’. E d’àttera banda scieus e beni puru chi dhoi at pòpulos chi tenint sa lingua insoru, chi ’ndi tenint appentu meda e no ’nci ollint renuntziai, perou chi dha maniggiant che unu trasti antigu e bellu, ma arrimau scarèsciu ind unu furrungoni de domu, una lingua chi infinis e in fattus no imperant e no chistionant prus; e dhoi at puru gentis chi fuedhant una lingua, unu dialettu, unu linguaggiu tottu suu, ma chi no si ponint nemmancu peruna chistioni o problema de identidadi: aicci est e aicci sighint.
Sa lingua no deppit e no podit essi unu fattu meru de differentziatzioni, una manera e una pandela po essi a dogna costu diversus de is attrus: iat essi una tontesa o una simpresa de pippius. E insandus provaus a dhas circai is arrexonis po deppi avvalorai sa lingua sarda. Prima ’e tottu creu chi custas arrexonis siant postas in sa semàntica tenta in consideru e in sentidu prenu e crompiu. Infattis dogna lingua pratzit s’univesu e su continuum de tottu su chi podit essi significau (l’univeso del significabile) a manera sua pròpia e a gèniu suu, chene currispondèntzia cun nisciuna attra lingua. No est cosa de pagu custa, mancai no pargiat de manera deretta. Infattis custa pratzidura a gèniu suu de su significabili, de s’universu de su significau bolit nai una mirada pròpia appitzu ’e su mundu, un’attra manera de dhu scumponni e de dhu torrai a cumponni su mundu, un’attra manera de dhu maneggiai e de dhu tenni a contu suu. Unu mundu chi s’acciungit a un’attru ponendisì a su costau de issu chene dhu fai sparessi. Scieus tottus cali difficurtadi ’nci siat a furriai paraulas o allegas de una lingua a un’attra, scieus tottus chi dogna traduttori est unu traidori; scieus chi unu fuedhu no sempri tenit s’uguali currispundenti giustu giustu ind un’attra lingua. Ma custa traitoria podit essi bortada in fattu bonu e positivu si scieus is duas linguas ambuduas; sa traitoria dhoi at scetti si no connosceus sa lingua de aundi s’est tradusendi ma scetti cussa de sa tradutzioni e si si fidaus de su tradusidori/traidori. E scieus beni fintzas chi sa scera de is sinonimus de una lingua no s’aggualat a sa scera de un’attra lingua e chi dogna lingua tenit su contu suu de isceras e mancai de is ischissuras de sinonimus cosa sua. Insandus, maniggendi duas linguas, est cummenti de ai trassau andalas diversas in sa pròpia cussòrgia: sa cussòrgia est sempiri cudha, ma passendinci po andalas diversas, podeus biri e si podeus accattai de cosas diversas chi in àtteru modu no iaus a biri.
E tottu custu chene contai de is imprentas vocalis pròpias e pretzipas de una lingua, is arretumbus chi ’nci funti aintru sonus e significaus e de tottu is giogus chi si podint fai imperendi custas corrispondèntzias. E chene contai ancora s’architettura morfològica pròpria de una lingua.
Creu chi custa siat s’arrexoni principali de si deppi pigai incuru e pedinu de una lingua menatzada de sparessi, de dha deppi cussiderai una sienda culturali de cabbali, e mannu puru.
Ma toccat a bi puru itta di olleus fai de una lingua. A nai scetti de dh’olli sarvai bolit nai pagu, ancora. A dha sarvai poitta?, po ’ndi fai itta? Is arrespustas chi si podint torrai a custas dimandas podint essi prus de una. ’Nci podit essi chini dh’iat bolli posta a su pròpriu pari de is linguas prus mannas e de importu prus antigu e isperimentau, litterariu, a su pròpriu pari de una lingua ufficiali; e a dha imperai po dogna bisongiu chi una lingua potzat cuberri, ca scetti deaicci sa lingua podit mattuccai. Ma ’nci podit essi puru chini dha ollit cunservai scetti po s’aregodu de unu tempus passau chi si bolit sighiri a mantenni, insomma chini dha bolit po mantenni relatzionis mancai de medida pitticca, ma chi, in su pròpiu tempus, stringint alliòngius importantis de amighèntzia, de istima e de affettu, de solidariedadi aintru de una comuna, de una bidha, de una cussòrgia. Nadu de manera prus sapia, is chi pensant aicci iant bolli abarrai in sa chi si narat situatzioni de ‘diglossia’, innoi linguas e codixis linguisticus diversus serbint po funtzionis diversas, una lingua est sa lingua ufficiali e pròpia de materias prus artas e imparadas, e s’attra lingua est sa lingua familairi: e est custu chi interessat pruscatottu a chi pensat deaicci, ca po issu sa sardidadi est totta in sa familiaridadi e in sa familiaridadi scetti s’arreconnoscit comment’e sardu, e si s’islàccanat de ingunis sa sardidadi e sa lingua sarda no est prus issa, e duncas no dh’interessat prus.
No bollu nai nudha appitzu de custu, dognunu de custus scioberus podint tenni sensu e arrexoni, si dhus pigaus po sei e po su chi funti. Funti ambuduas ideas e assentus de pensai ambus lìcitus e leggìttimus e chi tenint derettu de ’nci essi e d’esìstiri. E mancai s’iat deppi porrogai sa popolatzioni po sciri cali cosa siat sa chi po issa andit mellus, e duncas cali polìtica culturali e linguìstica s’iat deppi isterri e sighiri.
Si deppu nai su pensamentu miu perou, deu m’ia ponni a mesu trettu de custus assentus. Sa lingua prima ’e totu andat fuedhada, e fuedhada a fittianu, deppit essi su mèdiu d’espressai sa vida, is sentidus, su coru e s’arrexonu de dogna dì, de s’esitèntzia sintzilla e pràtica: ca sinono sa lingua abarrat una cosa allena e istesiada. Ma custu, a contu miu, no podit abbastai, poitta ca a dha lassasi deaicci iscappa sa lingua, issa si ’nci andat affainu chene càstiu e chene contivìggiu. De custa manera sa lingua iat abarrai parada a s’arriscu de ammesturai su binu suu cun acqua allena, de perdi su chi est su pertzipu suu; cumintzendu de cussu fenòmenu chi seus biendi oi in dì e chie est cussu de sa ‘rilessificatzioni’: est a nai cussu fenòmenu de portai inintru de sa sienda lessicali sarda peràulas e espessadas pari pari de s’italianu. No seu nendi chi bisòngiat essi ‘puristas’, ma si s’arrexoni principali de chistiri e agguardai una lingua est cussa chi appu giai nau innanti, cussa de sa pratzidura ispeciali de is significaus in s’ispàtziu mannu ma chene fromma de su chi podit essi significau, insandus su de parai troppu sa lingua a fronti de su chi dh’est allenu, iat podi bolli nai de arrui in s’arriscu de dhi fai perdi custa propiedadi sua e de s’agattai nosus istràngius, mancai fuedhendi sa lingua nostra, e intregaus a unu mundu de pensamentu allenu. No bisòngiat a tenni nisciunu ispantu e nisciuna timoria a si cuffrontai cun attras linguas e a ’ndi pigai su chi nos’abbisòngiat: ma custu andat fattu cun spìritu de autonomia e de cuscèntzia de su chi seus fendi; e si si ’ndi pigaus fuedhus de attras linguas si ’ndi deppeus sappiri de su chi seus fendi, e dhus deppeus assentai custus fuedhus istrangius in su logu affattenti poitta ca scieus chi est pretzisu a dhus pigai a imprestitu; ma custus imprestitus e no deppint essi mai una mera cuncambia chi ’ndi bogat sa paràula sarda e ’nci ponit s’istràngia in logu de cussa, chi diaicci custa paràula sarda andat iscarescia e dha perdeus, perdendi un’arroghedhedhu de s’universu nostru.
E insandus, nadu custu, deu creu chi bisongiat a tenni appentu a sa lingua e a si ’ndi pigai incuru po dha mantenni biva e sìnchera. E is maneras podint essi medas. De cudhas prus sappìas e dottas a cudhas prus de giogu o de impreu comuni e fittianu. Su chi est a nai a dhi donai visibilidadi in prus de unu logu e in campuras medas; est a nai a dhi cresci is occasionis de impreu e de dhi ammanniai is campuras de impreu prus de cudhas chi tenit e chi at tentu fintzas a immoi. Deu creu ancora chi assimas ind una situatzioni cali est sa nostra, ind una situatzioni meinnoi su Sardu est perdendusì e no benit prus impreau, mascamenti intra de is generatzionis giòvunas, ind una situatzioni innoi mein is famìlias no s’intendit prus su bisòngiu de imparai su Sardu a is fillus, de dhus pesai fintzas in lingua sarda e no scetti italiana (su chi est su perìgulu e sa minetza prus manna), deu creu, ind una situazioni che a custa, chi bisòngiat suppriri su chi diat pertoccai a is famìlias cun mèdius diversus e cun attru amparu. Bollu nai chi, postu cumment’est oi, est diffìcili fintzas de pensai de mantenni sa chi innanti appu tzerriau situatzioni de diglossia cun su Sardu reduidu e arrenconau commenti lingua familiari, bistu chi is famìlias funti prop’issas chi no dhu bolint su Sardu e no parit chi ’ndi abbisongint e ’nci dhu fuliant fintzas de su furrungoni innoi est stèttiu accorrau.
E insandus su strùmbulu deppit nasci in atterui: e custu atterui deppit essi s’iscola, is mèdius de comunicatzioni massiva, s’amministratzioni, sa polìtica. Si is famìlias scabudant su Sardu poitta ca, po rexonis chi scieus beni e chi no est s’ora de torrai a nai immoi e innoi, poitta ca s’intregant e funti intregadas a mollus de vida e de cultura innoi una lingua de minoria podit tenni pagu o nudha logu, insandus bisòngiat a pensai e a sestai mollus chi potzant aciviri po s’iscopu de abbolarai sa lingua, de dha fai intendi cumenti fattu de importu e chi merescit consideru: giornalis o televisionis chi fuedhint in Sardu, una polìtica chi imperit su Sardu po s’inderettai a is cittadinus, un’amministratzioni chi amustrit su Sardu cumenti mèdiu suu, un’iscola chi fetzat sappìus is iscientis de s’esistèntzia istòrica e culturali de su Sardu: funti tottu cosas custas de accivu po mudai su cunsideru appitzu de sa lingua; funti sinnalis e simbulus chi podint fai sappìa sa genti de s’importantzia e de su balori cuadu de sa lingua. Ma no at a bastai: bisòngiat creai su chi si podit tzerriai un immginariu de fintzioni (de fiction) chi alleghit in Sardu, ma chi alleghit de sa vida de oi, moderna, mancai de sa vida no sarda ma in Sardu: e bastat cun su passau, cun is bandidus imbertus e cun is brebeis scardacilladas, e cun is mammas sempri prangendi e cun s’ustinu malu sempiri in fattu craccaxendusì! Basta cun su de tenni su Sardu e sa sardidadi alliongiada cun s’antigòriu! Sa lingua sarda no deppit fuedhai scetti de Sardus e de Sardinna, deppit podi fuedhai su mundu a su mundu, sinnuncas no ’nd’eus a bessiri in foras. Una lingua sarda chi fuedhit e presentit mollus de vida e de pensamentu chi praxint e chi intrant e s’adderettant a s’immaginatzioni moderna, ponit s’intzimia a sa genti po dh’appretzai, po dhi donai istima, appentu e contiviggiu. E diaicci mancai is famìlias torrant a dh’imparai a is fillus.