sabato 17 marzo 2012

S'istadu de sa politica de sa limba in Sardinna. Analisi, idee, programmi, iniziative. CAGLIARI 20 ottobre 2004


CAGLIARI 20 ottobre 2004, ore 18,00 Via Trentino, ERSU Casa dello Studente Sala Cosseddu

Limba, de limba seus chistionendi: limba poita? Ap’essi mancai strollicu e isfadosu, ma s’ap’a nai chi sa limba est po s’identidadi. Po s’identidadi, eja: ma tocat a biri perou in cali manera depeus tenni acapiadus custus dus nominis de lingua e de identidadi, chene fai diventai sa lingua s’addoru de unu déu sbuìdu, chene dha torrai a unu “feticcio”, s’ìat a nai in italianu; ma tenendidha, sa lingua, in su consideru e in su contivizu giustu, cument’e cusciéntzia bera, cument’e un’aficu de cumpiri. Lingua cumenti ad essi carchi cosa chi’nci podeus acafai innìa su pensamentu e innoi su pensamentu etotu potzat agguantai, e si potzat isterri, e potzat mancai sestai unu ghetu d’esisténtzia: una “costante esistenziale”, in custus tempus chi si sun bortaus ‘post-resistenziali’. E totu custu, innanti de dogna consideru de giudu praticu e deretu. Ollu nai cun custu chi oi sa chistioni no est tantu de fai de manera chi is chi no comprendint s’italianu si potzant espressai e potzant fuedhai su sardu, custu problema oi pertocat pagu genti e sempri prus pagu: oi su problema est a s’imbessi, ca est cussu de torrai a fai imparai e imperai su sardu a is prus de  sa genti, e pruscatotu a is giovunus, chi oi in die si dh’ant iscaresciu. E totu custu movendi de s’asssuntu chi s’educatzioni e sa sabidoria depit essi multilingue e plurilingue cun s’atuamentu chi su de tenni e connosci prus de una lingua est una richesa, e chi su de fai giogai e traballai prus de una lingua in intru de una conca, de una pessoni e de una personalidadi matessi no est unu perigulu ne po sa pessoni ne po dognuna de custas linguas: ca ind unu propriu logu poidint biviri e matucai prus linguas agiuendisì paribari. Pertochendi a custu, s’Univ. est fendi sa parti sua, e in sa FdL, mein chi traballu, tenus curricula, cursos de laurea specialistica e master de lingua e de cultura sarda, chi anti tentu e tenint fortuna e aggradessu intr’ ’e is discentis; e po custu abbisongiant de amparu e de essi afortigaus de su mundu de sa cultura e de is istitutzionis, po ca si potzant isprundi cun dicia.
Chini narat chi est mellus a imperai su tempus e s’atinu a imparai una lingua internatzionali, s’ingresu po esempiu e po primu, poita ca funti custas linguas is de prus importu e podint aberri is gennas a su benidori e ca funti custas linguas is prus de cabbali e profetu, cussas po s’assantai ind unu mundu globalizadu, chene perdi tempus e balìa cun is linguas de minorìa e de bidha: chini narat custu o non iscit it’est narendu o est fendu unu chistionu e un’arregionu ideologicu.
Certu podeus essi fintzas de acordu chi una lingua no est, de issa etotu, su funhoriu de s’identidadi, ca dhu scieus totus chi dhoi at linguas de minorìa chi no ant isterriu camineras po s’identidadi de is populus chi dhas chistionant, e scieus puru, a s’imbessi, chi dhoi at culturas e natzionis cun sentidu identitariu forti e intragnau  chi no arrimant tali sentidu assuba de una lingua propria; ma si custu est beru, est perou fintzas beru chi in Sardinna su processu chi ’nd’ at bogau e ’nd’est boghendi sa lingua sarda de sa conca, de sa connoscentzia e de su consideru de is sardus est andadu i est andendi a paris cun su manìggiu chi ’nd’est sderrixinendi fintzas sa cultura sarda etotu de s’atinu comunu: bastat a si castiai a ingiriu cun ogu e coru sintzillu po dhu cumprendi e si’nd’agatai. Po s’agatai bèni de s’aponciu chi tenint medas pessonis candu si fuedhat e si chistionat de sardu e de sardidadi. E, po beni ch’andit, totu sa chistioni de su sardu finit po essi arrenconada in su furrungoni de su folclore: cumenti fessit carchi cosa chi podeus puru arregodai dogna tantu, mancai comenti arrexini antiga, po torrai a bogai carchi diciu sàbiu o carchi sciolloriu pibirudu; e mancai, in s’ora chi seus, po dha tenni cumenti un’ispantu denanti a su chi, sendu nostru ma chene dh’atuai, dhu castiaus cumenti istrangiu e atesu de nos etotu, de aici chi si castiaus, nosus a nosatrus etotu, cun sa propria mirada allena chi s’adderetant  is furestéris.
Ma dhoi at perou carchi cosa chi aguantat beni totu custa faìna e frassu cuntivizu, e chi s’aponit traessa a totu custu manìggiu chi bolit isciarrocai su sentidu nostru chi nos iscerat: e custa cosa tosta, atzuda, abetiosa e po fintas tirriosa est sa lingua: a su mancu fintzas a candu  s’abrarat, e si dha lassant, fintzas a candu dh’eus a podi agguardai; sa lingua, seu narendi, cussa bera e bia, sa lingua de sa vida, impitada in sa vida e po contai e narai sa vida (e no scéti po cantai mutus, mutetus e batorinas de una ìa, o po contai carchi contixedhu de forredha de is mannus antigus). Sa lingua, fintzas a candu est vida, no est facili a dha mantenni aintru ’e is lacanas de su folclore. E insaras est po custu chi is chi bollint ponni in olvidu su sentidu beru e intragnau de una cultura, inghitzant propriu fendi scaresci sa lingua, boghendi a pillu calisisiat arreghescia po no dha fai imperai, mancai andendi a pagu a pagu in custu andongiu, caminendi a gradus, arredusendi una lingua, su sardu, in cussorgias sempri prus piticas, a intru de lacanas sempri prus istrintas: acorrendidha in su rodeu alindau de is paisanus de una propria bidha, in intru ’e is murus de domu, lassendidha imperai scéti mein ’s traballus prus antigus de unu tempus chi si ’nd’est andendi impari cun issus, fintzas a torrai su sardu a unu suspiu impitau de is piciochedhus chi si creint balentis. De manera chi, a facci ’e su sardu, est crescendi deddiora in su prus de sa genti sarda etotu unu sentidu presumìu, de sufficéntzia aponciada, unu sentidu, frassu, chi custa lingua no siat bona po sei matessi a narai totu su chi si bolit e si depit, ca su sardu no tenit is aìnas giustas e de giudu po espressai totu s’abisongiu de nai, po nai totu su chi s’astesiat foras de domu e foras de bidha, foras de is òrus istrintus de una vida atremenada in su pagu; est crescendi una cumbintzioni chi custa lingua nostra no potzat nai atru chi su chi est antigu, chi potzat nai scéti s’antigoriu, su chi est familiari o bidhunculu. Aici pensat su prus de sa genti, chene mancu de s’abizai cantu totu custu, atinadu o no atinadu chi si dh’apat, est su crumpimentu de unu ’etu ideologicu.
A nai chi su sardu no tenit capassidadis bastantis po espressai e nai su meda (mancai siat pretzisu de traballai ancora, e meda, po ’ndi bogai de sa lingua totu s’iscrusoxu suu, cuau e virtuali), a nai chi su sardu no tenit is fuedhus e peraulas bastantis: a nai totu custu est a nai una fartzidadi una cosa no bera. Iat a bastai a ghetai sa mirada ind unu ditzionariu ben’assentau, o, mellus ancora, a sa literadura sarda moderna chi s’est brotendi froris de ispantu: de lingua, de poesia e de prosa.
A nai chi is linguas de minorìa funti cundennadas a morri, e chi custa morti no si potzat istransiri, ca custa est sa bia e iss’andanta de su progressu e de sa modernidadi, custa est una bidea, funti fuedhus, custus, de una una sociologìa a stracu batatu, una faula neta.
A nai chi sa scéntzia podit scéti castiai su chi est acontessendi e dh’allistai in su registru de sa connoscentzia, e chi, in fatu ’e custu contu, sa linguistica podit e depit scéti castiai e marcai chi is linguas minoris funti morendi e atru non si podit, a nai e a fai diaìci est cument’a nai unu dotori chi ananti de su malàdiu atru no fait ca dhi nai chi est malàdiu renuntziendi a dhu sanai e a dhu sarvai, e lassendidhu morri; ma is malàdius e is linguas debilis e malàdias podint sanai e si depint sarvai.
Un’atra cosa chi medas bortas mi dimandu est poita est aici dificili, po sa politica culturali, a ponni sa lingua in sa lista de is cosas de agguardai, e a dha cunsiderai unu “beni culturali”. Fortzis poita ca sa lingua no est una cosa concreta chi si podit castiai e tocai, ca no est unu nuraxi o una taula pintada, e nemancu unu sedatzu o unu ciliru de si dhu scaresci in intru e unu museu; fortzis poita ca sa lingua est lévia che issa vida etotu, e che issa vida si ’nci iscapat i est mala a dha fai intrai in su stampu istrintu e grai de sa politica  e de dogna programmatzioni: fortzis est po custu chi benit mellus a dha fai scaresci e dha minuspretziai: ei, a dha minuspretziai a su propriu de s’esistentzia, de su biviri, a su propriu de sa vida etotu. Ma sa vida torrat a nasci dogni annu e si no est de unu ’etu at essi de un’atru. E si morit custu sardu, custa limba, labai chi ’nci ’nd’est unu atera giai pronta mein ’s intragnas prossimas de su coru; dha seu intendendi deddiora, fintzas de sa picinnìa, zumiendimì mein ’s origas. Adhìa de dogni cosa; adhìa de dogni trobea, adhìa de dogni trampa, adhìa de dogni faula. Adhia de totu.
maurizio virdis

domenica 11 marzo 2012

Sa pratzidura diatòpica de sa lìngua sarda/La divisione diatopica della lìngua sarda


FILS 11-12 . Cagliari, novembre 2011
***

Est cosa connotta de tottus ca sa lìngua sarda est pratzia in fuedhadas diversas e dissimbillantis, candu prus candu de mancu, s’una de s’attra. Mancai sa lìngua sarda siat una e una scetti. E custu poitta ca una scetti est s’arrèxini e sa manera de cummenti s’est ispirigada sa lìngua latina po ’ndi benni lìngua sarda: e gi’est po cussu insandus chi sa lìngua sarda tenit meda caràtteris chi funti sempri is proprius in calisisiat logu si fuedhit su Sardu. Iat a bastai a nai su fenòmenu de sa metafonesi, sa punna de su Sardu a mantenni sa sìllaba obetta; sa manera analìtica de fai su tempus verbali de su benidori (e.a.n. su futuru: p. es. app’a nai,as a fai), s’artìculu determinativu (su, sa) chi benit de su latinu ipsum/a e no de illum/a cumenti est in casi tottu is attras lìnguas romànicas; s’affortziamentu de is cussonantis; su de ’nci ponni sa preposizioni a deinnanti de su complementu oggettu si custu est una pessoni (p.e. appu intendi a Nàssiu): e meda attrus ’nd’ia podi mentovai. E prus parìvile ancora est sa lìngua sarda si pigaus a contu is fenòmenus de  sa sintassi: chini no connosci s’espressioni po fai certus tipus de dimandas, cument’iat essi Intèndiu m’as? calendinci fias? A Frantziscu fuedhai dhi deppeus?, po nai una de is cosas prus connottas e spainadas in tottu su Sardu; e ia podi acciungi sa manera de imperai su modu infinidu, o su gerùndiu, o sa tràmuda de is costituentis sintàtticus in sa fràsia, cummenti aina po espressai certus bisòngius e fainas pragmàticas (p. es. una domu nova mi seu comprau). E no est de si scaresci chi su cabbali de su lèssicu, de is paràulas est a nai, est, in sa fondamenta sua (e no scetti), su matessi in tottu is fuedhadas  de sa lìngua sarda.
Nadu custu, scieus, torru a nai, ca sa lìngua sarda cambiat de espressada comenti cambiant is logus e sa geografia de sa Sardinna; scieus tottu ca, si andaus a una bidha accanta a sa nostra, agattaus giai differèntzias e dissimbillantzas, chi crescint cantu prus si  ’nci stesiaus de su logu nostru. Tottu custu no est unu spantu e no dhu deppit essi: dogna lìngua est, fintzas de s’inghitzu, differentziada in sa geografia sua, e s’aunimentu, si càpitat in s’istòria, benit appusti, mancai sa chistioni siat unu pagu prus diffìcili, trobedhada e imbodhiada de cantu seu narendi innoi. Podeus fintzas nai chi sa differèntzia est sa sustàntzia matessi de sa lìngua: de dogna lìngua, poitta ca dogna lìngua nascit cun s’intzimia etottu  de sa differèntzia e de sa cumpratzidura: diffèrentzia intra de is logus abi custa lìngua si fuedhat; differèntzia cunfromma de is dissimbillantzas chi s’agatant in sa societadi aundi est fuedhada; s’aunimentu de una lìngua (e fintzas su mantenimentu de issu) benit, imbèccias, de una voluntadi precisa, chi podit essi polìtica, sociali o culturali, o totu custas cosas impari.

Duncas, su problema immoi est cussu de stallai is diversas faedhadas de sa lìngua sarda. Infattis si andaus a circai differentzias, ’nd’eus agattai prus de cantu si ’nd’íant a podi, in tottu su logu de Sardinna, différentzias de nomini po nai una e una pròpia cosa (p.es. is nominis de su tzurrundeddu, o de su pibitziri), o is desinèntzias de tempus e modus de su verbu, is maneras, is prus dissimbillantis, de spadriai is sonus e de realisai is fonemas: e in custa manera iaus a intrai ind un’imbòdhiu aicci impirigau, chi iat essi diffìcili a si ’ndi scabulli. Duncas bisòngiat a circai e a si donai una mètida e un’arrègula po si ’ndi podi sprobigai.

In custus annottus chi si propòngiu m’app’a poderai a unu critèriu e a unu fundòriu tradizionali, chi est cussu de fundamentai sa pratzidura de is fuedhadas appitzu de fenòmenus fonèticus de sa lìngua, mancai deu beni scìppia ca attrus critèrius s’iant a podi bogai a pillu, fintzas po biri si custus andant a pari cun is fonèticus, e in cali medida; e mancai scìppia puru chi fintzas una classificatzioni de is fenòmenus morfològicus, mascamenti is chi pertoccant sa coniugatzioni verbali, iat essi cosa disìggiada po s’iscèntzia, dae custu remiru. Ma scieus beni puru chi est tantecantu sa fonètica a donai a is fuedhantis sa medida e s’attinu su prus làdinu de sa differèntzia.
Ma fintzas ponendisinci aintru de custu consideru fonèticu, toccat a circai e a ponni critèrius precisus, poitta ca is fenòmenus fonèticus funti medas e medas.  E duncas tocat a scerai calis fenòmenus fonèticus potzant essi cussus affattentis a una pratzidura chi tengiat sentidu e fundòriu, deghinò iaus a essi indaennanti de un’improdhu de fattus differentis, iscussertaus e chen’arrègula.
Duncas app’a prova a donai unu critèriu e un’arrègula a s’ammisturu mannu de is differèntzias. E diacci toccat a si dimandai cali iant essi is differèntzias de importu prus mannu po trassai una figura assentada de custa cumpratzidura, dialettali eus a nai, de sa lìngua sarda. Po custu m’app’a poderai a tres critèrius fundamentalis: unu geogràficu, unu, stòricu-comparativu e unu strutturali.
Innanti de sighiri in custu trettu, iat essi pretzisu de bogai a campu su concettu de isoglossa: naraus isoglossa una linia imagginària chi scrobat su logu (geogràficu) aundi s’agattat unu certu fenòmenu, de su logu aundi custu fenòmenu no dhoi at. Duncas un’isoglossa disinnat una pratzida de campu (de spàtziu) geo-linguìsticu cun remiru a unu certu fenòmenu linguisticu: fonèticu, lessicali, morfològicu.
Immoi, cummenti is linguistas scnit beni deddiora, candu est chistioni de làcanas intra variedadis de una matessi lìngua o intra lìnguas imparentadas intr’issas, no s’agattat mai una làcana pretzisa chi dhas iscrobit de manera netta, po ca si potzat nai chi innoi accabbada sa variedadi X e adhia de innoi cumenentzat sa variedadi Y. Infattis is isoglossas s’attroppèliant intrepari, chene andai mai una appitzu de s’attra, de  manera chi no si podit marcai mai una làcana pretzisa: teneus scetti làcana de fenòmenus singrus, ma no làcana intra variedadis o lìnguas in parentìu. Perou, certu, podeus nai chi ’nci funt isoglossas chi punnant a sighiri sa matessi caminu, accostandusì o istesiandisi unu pagu s’una cun s’attra o mancai fendu su propriu camminu po unu certu trettu. Po esèmpiu, su campu attremenau dae s’isoglossa chi pratzit sa leada abi is cussonantis velaris si funti torradas in palatalis (est a nai sa leada abi si narat chentu e cussa abi si nara centu), sighit unu camminu  chi casi cumbinat cun su de s’isoglossa chi pratzit sa leada aundi is vocalis -E e -O latinas in finitia abarrant ugualis, dae sa leada aundi custas vocalis si cambiant in -i e in –u (est a nai sa leada abi si narat òmines bonos dae sa leada abi si narat òminis bonus). Attru esempi podit essi cussu chi pertoccat sa rutta de sa n intr’e vocalis e su de su cambiamentu de L in b (sa mãu maba); o ancora cumbinat casi perfettamenti sa leada abi si narat puthu (dae una T+J latinas) e cussa abi s’arruit sa f de inghitzu ’e paràula: ’idzu (pro fidzu). Un’attru critèriu est cussu po chi unu datu fenòmenu (sinnau de una certa isoglossa), naraus su fenòmenu A podit occuppai una certa leada inintro de sa cali dhoi at una leada prus pitticca abi s’agattat fintzas su fenòmenu B; in tali manera iaus a tenni sa variedadi X chi tenit A e scetti A e sa variedadi Y chi tenit A e B.
Infinis podeus ponni un’attru critèriu, su de tres chi nos fait stallai una leada abi is isoglossas si attroppeliant e s’impirigant meda appari.
Un’attru critèriu ancora est cussu chi si fait preferri un’isoglossa chi istallat una leada bastanti manna de una troppu pitticca.

Postus chi aus custus critèrius, toccat insandus a disponni una gerarchia chi tengat in cossideru s’importu, minori o majori, de custas isoglossas. Po fai custu, potzu proponni custus paràmetrus, commenti sighit: 1) paràmetru spatziali: tenint importu prus mannu is isoglossas chi istallant una leada prus manna, mellus ancora si 1a) custas isoglossas punnant a s’attobiai appari; 2) paràmetru istòruicu comparativiìu: tenint prus importu is isoglossa chi scrobant una leada de unu fenòmenu de mantenimentu dae cussa de unu fenòmenu novadori, mellus ancora si 2a) custus fenòmenus si podint cuffrontai  cun fenòmenus parìvilis de logus linguisticus chepari po cantu a parentiu; 3) funti de importu is isoglossas chi stallant sa leada de dus fenòmenus chi siant parivilis o liaus intr’issus cantu a struttura.
Insandus su tipu de leada linguistica chi eus a nai «ideali», iat essi cussa chi tenit un’amprària bastanti manna, chi si cumbinat cantu mellus est possìbili cund una leada de un’attru fenòmenu, e aundi s’agattant fenòmenus de importu stòricu-comparativu e de importu strutturali.

Immoi, insandus chi eus nau tottu custu, già podeus scioberai is isoglossas chi funti de importu prus mannu.
Una prima isoglossa est cussa chi iscrobat sa leada aundi is cussonantis velaris latinas indaennanti a is vocàlis e e i (ki, ke) abarrant chene cambiamentu, dae sa leada aundi custas cussonantis si torrant in palatalis (est a nai chi si scrobant sa leada aundi si narat chentu lunghes de cussa aundi si narat centu luxis). Custa isoglossa pratzit sa Sardinna in dus mesus casi ugualis; e ancora is dus leadas aicci stalladas funti, duncas, una prus cusservativa e casi unica in su mundu linguìsticu romànicu, a nord, e s’attra prus innovativa a sud. Cust’isoglossa, ancora, currit unu camminu chi si cumbinat bastanti beni cun s’isoglossa chi scrobat sa leada aundi is vocalis -E e -O de finitia si mantenint cummenti funti dae cussa aundi issas si tramudant in  -i e in -o ( frores bellos/froris bellus; deo sono bene/deu sonu beni ); e innoi puru ’nci teneus un’area de cusservassione a nord e una de innovassione a sud chi s’appresiat a s’Italia meridionali e a sa Còrsica.  Po custu fattu, su mesu meridionali de s’Isula benit a frommai unu sistema fonològicu cun setti fonemas vocàlicus, poitta ca si distinghit una e aberta dae una e serrada (bèni/béni, scètti/scétti) e atterettantu una o aberta dae una o serrada (óru/òru; óllu/òllu) cun balori fonològicu, est a nai bastanti a distinghi po issas etottu dus pràulas. Custu fattu est lograu de su fenòmenu chi si narat metafonesi po su cali una vocali e o o tònicas funti serradas si sighit sa vocali o u, deghinò sa e e o abarrant abertas, ma sa o u deppint essi sas beras de su latinu, ca si benint de una -E o -O latinas chi in Campidanesu si furriant in e u, insandus  sa e oppure o tònicas abarrant abertas: e duncas, po esèmpiu,  béni dae su latinu VENI porta sa e serrada, mentras ca  bèni dae su latinu BENE porta sa e aberta.

Dhoi at attras isoglossas chi currint dae ponente a levante in mesu a sa Sardinna e dha spratzint in dus metadis.
Dhoi at cussa de sa pròstesi de sa vocali i daennanti a s+cuss. Fenòmenu chi agattausu sempri in su mesu de susu de s’ìsula, mentras che in sa parti ’e iosso custu fenòmenu no est de regula (iscola, iscala, ispantu iskire, istrale). Mentras a s’imbessi in parti ’e iosso agattaus sa pròstesi de a daeinnanti a una r (arriu, arrana, arrosa, arruiri, arrègula, ecc.), chi no s’agattada in part’ ’e susu.
Su mesu de basciu tenit s’articulu determinativu plurali is uguali po maschili e po femminili, mentras chi in part’ ’e susu si scerat sos po su maschili e sas po su femminili.
Infinis teneus tres isoglossas chi currint de manera casi perfetta su propriu camminu, stallendi una leada a forma de triangulu, cun sa punta in Ottana e is ladus chi andant s’unu a Siniscola e s’attru a nord de Baunei, de manera chi in custu triàngulu cappit sa part’ ’e susu de sa Brabaxa, su Nuoresu e sa Baronia. Is isoglossas chi seus narendi funti duncas custas.
1) cussa chi scrobat sa leada abi is cussonantis occlusivas surdas P,T,K intra de vocalis s’abarrant chen’ e mudai, a differèntzia de tottu su restu de su logu sardu abi is cussonantis ch’eus nau si mudant in sonoras fricativas b, d, g. Po esèmpiu: paku, luke, fàkete, arribatu, kupa, kepudha contra a  pagu, luge, fagede, arribbadu, kuba, kebudha. Custu fattu est de importu compartivu poitta ca distinghi una leada cusservativa, de una keada innovadora fintzas a cuffronta cun attras partis de s’ispàtziu linguisticu romànicu: pruscatottu orientali contra occidentali.
2) sa rutta de sa cussonanti in cummentzu de paràula: oku po foku, arina po farina, idzu po fizu, odza po fodza, àkere po fàkere, urriare po furriare, erru po ferru, ecc. Custu fattu est de importu si pensaus chi custu fenòmenu si deppit a sa lìngua chi si fuedhàt in Sardinna innanti de su Latinu de is Romanus, e est unu fenòmenu chi agattaus fintzas in su Castiglianu e i su Guasconi, casi de seguru poitta ca custas lingusìas teniant una matessi lìngua preromana, pari cun sa Sardinna.
3) s’irviluppu de su gruppu fonèticu de C o T + sa semicussonanti J ; in custa leada custu gruppu si svviluppat cummenti una cussonanti interdentali ficativa th, contra a  su Logudoro chi dhu torrat cummenti t, e su Campidanu chi dhu torrat cummenti zeta surda tz: petha, puthu, atha) contra a peta, putu, ata mein su Logudoro, o petza, putzu, atza in Campidanu (dae su latinu PETTIA, PUTIU (po su clàssicu PUTEU), ACIES.

Seus immoi in sa possibilidadi de tirai carchi concruimentu. Eus bistu chi dhoi at tottu una filera de fenòmenus chi spratzint su logu linguisticu de su Sardu in dus metadis de amprària casi uguali: s’una in part’ ’e susu e s’attra i part’ ’e  iossu, s’una, a nord, prus cusservadora e s’attra, a sud, prus innovadora. E funti tottu isoglossas de importu po is arrexonis chi eus nau appitzu. E dhoi at unas tres isoglossas, de importu issas puru, chi descrinti una leada prus pitticca ma beni stallada chi est cussa de su Nuoresu. C’est de nai perou chi tottu is isoglossas chi distinghint sa parti ’e iossu da sa de susu, distinghint peri su Nuoresu dae sa leada de iossu o meridionali. Po tantu eus stallaus tres leadas principalis aundi ’nci funti is tres variedadis linguisticas de sa lìngua sarda: su Campidanesu o meridionali, su Logudoresu o nord-occidentali e su Nuoresu o nord-centru-orientali. Cust’urtima dha podeus intendi cumment’e sa parti prus cusservadora de su Logudoresu, po is cosas chi eus nau pagu innanti. B’at fintzas de cussiderai chi s’àrea nuoresa s’agattat a costau de s’area ollastina, chi podeus cussiderai sa parti cusservadora de su Campidanesu, insandus podeus  nai chi dhoi at tottu un’àrea bastanti manna, collocada in sa parti centru-orientrali de sa Sardinna chi est un’àrea de cusservatzione linguistica.
Ma un’attra leada, sa ’e cuattru podeus stallai, est sa leada de s’Arborea, est a nai, po su chi pertoccat sa linguistica, sa leada posta a susu de Aristanis e chi cumprendit su Montiferru, sa zona de Bilartzi, su Barigadu e parti de su Mandrolisai cun Sòrgonu e Atzara. Custa leada dha podeus stallai po more de unu cuntrastu chi eus a nai strutturali e chi in dogna manera segat una certa simmetria de distribuzioni complementari de certus fenòmenus. Infattis in s’area de susu aundi si mantenint chena mudongiu is cussonantis velaris (chentu, àghina, pike) su sviluppu de su gruppu fonèticu chi aus bistu T,C+semicussonanti J est o t (logudoresu) o th (nuoresu): puttu/puthu, atta/atha; aundi imbeccias is velaris si furriant in palatalis su sviluppu de su custu gruppu fonèticu est tz. Immoi perou in sa leada arborensi cummenti dh’eus bista e attremenada  teneus is velaris mantènnias chene muda, perou s’èsitu de T,C+J est su de su Campidanesu: zeta surda tz. Ind una parti arrenconada de s’Arboresu teneus ancora un’attru cuntrastu strutturali. Nosu scideus ca abi sa L latina si tramudat in  sonus diversus: b w, ŗ, gw  su sviluppu de su gruppu L+J est ll: est a nai chi abi si narat meba o sabi o meŗa e saŗi, is paràulas cun L+J latinu donant ll: fillu, allu, ollu, allenu, mellus. In sa leada settentrionali aundi sa ella est una ella dentali, su gruppu de L+J donat g palatali o zeta sonora figgiu/fidzu, oggiu/odzu, aggiu/adzu, mèngius/ mènzus. Ma sa cosa andat de manera diversa in custa zona pittica des’Arborea (S. Vero Milis, Narbolia, Milis): abi teneus meba o sabi o saŗi ma fidzu, adzu, mendzus.  
Diat essi troppu longu immoi spricai su poitta de custus contrastus, ma sa cosa est de sei etottu de importu, po more de su contrastu matessi intra sonus de importu: e d’attra manera un spricadura iat abarrai un’ipòtesi e no cosa sigura. Ma c’est de acciungi chi s’Arborea est una terra aundi is isoglossas si fainti craccas e s’attroppeliant, i est fintza una terra de cuntiendas antropologicas intra su mundu de su pastoriu e su de is messajus, chi casi casi si isprigant in sa lìngua.
Ancora c’est a nai chi s’isoglossa de su tramudòngiu de T,C+J in tz andat a pari sighindi in pràtica su pròpiu camminu de s’isoglossa chi scrobat a josso sa leada aundi su pronòmini àtonu de 3a pessona est dhu/dha/dhi ecc. dae sa leada aundi su matessi pronòmini sonat lu/la/li: Beni su camminu comunu de custas isoglossas est casi ben’appari cun sa làcana antiga chi scrobada su Giuigadu de Arborea de Giuigadu de Torres. Cosa chi nos ponit in birbìlliu iscientìficu, po s’annoditzu de Istòria e de Linguistica.

Beni eus bistu, cummenti nos narat deddiora sa tratitzioni de is istùdius e is òminis scìppius de linguistica, chi sa parti meridionali de sa Sardinna est innovadora, mentras ca sa parti settentrionali est cusservadora. Podit andai fintzas beni. Ma ’nci funti perou unus cantus fattus e unus cantus fenòmenus chi, a mei assumancu, mi ponint in birbìlliu e in duda: mi ponint sa puxi in s’origa, cummenti si narat. E chi mi faint pessai chi is cosas funti unu pagu prus trobedhadas de cantu no siat stèttiu nau.
Pensaus po esèmpiu a su disviluppu fonèticu de sa ella in cab’ ’e susu e in cab’ ’e jossu. In cab’ ’e susu (Logudoresu e Nuoresu) sa ella est una ella dentali, in cab’ ’e jossu (Campidanu) sa ella latina s’est furriada in sonus diversus cummenti eus bistu b, w, gw, ŗ, ? (occlusiva laringali o corpu de orgoena (o de glottidi)): tottu sonus chi parint differentis meda s’unu de s’attru, ma chi tenint unu piessignu comunu: funti tottus sonus grais (gravi) po cantu pertoccat s’acùstica e chi deppint ammitti tottus una ella velari, o grai, cali fiat sa ella latina prus antiga, chi scetti appusti s’est cambiada in ella dentali, e sa ella velari dha podeus intendi ancora oi in dì in sa fuedhada populari de Castedhu, fintza fuedhendi in Italianu. Duncas in custu casu est su Campidanesu a essi cusservadori. E cusservadori su Campidanesu est fintzas po su fattu chi mantenit su pronòmini dhu/dha/dhi ecc. cun sa ella dòppia (sa dh cacuminali est in Sardu su dirviluppu de sa ella dòppia latina) contra su Logudoresu-Nuoresu chi ant scempiau custa ella (lu/la/li). Eus bistu chi is variedadis de susu anti sa pròstesi deinnanti una essa sighia de cussonanti (iscola, ispanu, istùdiu) mentras chi in Campidanu no est obbligatòria, e parit a is sàbius de linguistica romànica chi custa prostesi obbligatòria est unu fattu chi s’est avverau prus a tardu. Po imbessi su Campidanesu tenit su fenòmenu de sa pròstesi dainnanti de sa erra (arrana, arriu, arrosa) chi est unu fattu chi si deppit a is lìnguas fuedhadas in Sardinna, e in atterue puru,innanti de su latinu, e duncas una cusservatzioni bell’e forti.
Pensaus immoi a un’attra cosa: eus bistu chi su Logudoresu-Nuoresu mantenint sa E e sa O de finitia chi imbeccias in Campidanresu si furriant in i e u, fattu de innovazioni. Certu, ma pensaus a una peràula de su Logudoresu-Nuoresu cumment’e ube dae su latinu UBI, innoi una I de s’orìgini s’est cambiada ind una e, e sa matessi cosa si podit nai po una paràula medievali, po unu topònimu chi agattaus in scritturas antigas cumment’e  Frotoriane (est a nai sa Forfongianus de oi) chi benit dae su latinu FORUM TRAIANI: innoi puru una I latina s’est furriada in e contra su chi est regula abettada. Cummenti si pointi spiegai cusats cosas? Deu propòngiu chi sa furriadura de E latina in i fiat innanti prus spraxa, e chi sa parti de susu de s’Isula siat stèttia latinizzada o fortzis rilatinizada ind’un època prus tarda de su meridioni sardu e chi in sa parti de susu siat intradu unu latinu prus standardizzadu chi non in su meridioni, ma de unu standard de unu latinu prus trigadiu, mentras ca in sa parti meridionali si funti mantènnius fenòmenus prus antigus ma prus pagu standardizaus. Insandus si podi cumprendi paràulas cumment’e ube (po ubi) o Frotoriane (po Frotoriani): est cummenti si sa parti de susu de Sardinna fessit stèttia pigada dae sa furighedha de standardizzai tottu e de ’nci bogai is piessignos chi podiant parri vulgaris, e insandus dogna i de finitia deppiat torrai a essi una -e mancai cussa i fessit una i in latinu etottu. Est su fenòmenu beni connottu chi is linguistas dhu tzerrianr “ipercorrettismo”.
Fintzas sa cusservatzioni de is cussonantis velaris andat bista cund unu cossideru prus attentu. Oramai est diffìcili a crei su chi est stèttiu nadu po meda tempus, est a nai chi su de si ’nd’essi furriadas is cussonantis velaris (ke, ki, ghe, ghi) in palatalis (ce, ci, ge, gi) in su Campidanesu siat unu fattu dèppiu a sa influèntzia toscana in s’edadi de mesu. Medas cosas si podint fai pensai ca custu fenòmenu s’est ingendrau innoi etottu in Sardinna, si pensaus ca in su Campidanu teneus èsitus differentis  de sa palatalizzatzioni, in Ollastra e in sa Brabaxa meridionali pruscatottu, chi faint pensai a sa primu pàsia de custu fenòmenu, est a nai chi is sònius cummenti funti ispadriaus in custas bandas, Ollasta e Brabaxa (deg^e / degi, lug^e, lugi); ma puru carchi scrittura antiga benindi dae su cab’ ’e susu, commente batuier de liggi de seguru [battug^er] po su logudoresu batugher, bingi po binchi, poninti in pensamentu; fintzas si in custus fattu de iscrittura bisogniat de donai attenzioni a medas cosas, cummenti podit essi su de biri si no siat unu piessignu pessonali de unu iscriidori particulari; e podeus acciungi puru carchi ipercorrettismo cummenti ghennas po gennas. Certu is iscritturas campidanesas nos ammustran de manera crara e sintzilla ca in Campidanu puru in s’edadi de mesu, medas formas fiant de seguru velaris: po esèmpiu binki, merkede scrittus cun sa kappa. E insandus itta deppeus pensai? Deppeus pensai chi una evoluzioni linguistica no est una cosa simpli e deretta, ma podit essi prus o mancu imbusticada e trobedhada. Po sa chistioni chi si pertoccat innoi podeus pentzai, bistu su chi aus bistu, chi ’nci fessit una froma prus ‘corretta’ e ‘ufficiali’ eus a nai, chi fiat cun sa velari, e mancai imperada fintzas prus a tardu chi mein is attras linguas neolatinas, e una fromma prus perusada cadadia chi si naràt cun sa platali (chelu o lughe fiant fromas currettas mentras chi celu e lugi o luxi fiant frommas de impreu fittianu) in tottu sa Sardinna. Pusti su Logudoresu-Nuoresu at scioberau is frommas ‘curretas’ comenti fromma unica, mentras sa parti de josso at scioberau is frommas chi s’imperant  a fittianu in sa fuedhada de dogna dì.

Itta ollu nai cun tottu custu? Bollu nai chi si puru potzat essi beru chi su settentrioni est prus cusservadori de su meridioni, custu no est dèppiu a su fattu chi is fenòmenus antigus intraus in Sardinna a s’època antiga de sa latinizatzioni si siant mantennius chene mudai fintza a immoi, ma bolit nai chi sa parti de susu at scioberau et preferiu is frommas prus giustas e curreggias facci a is frommas imperadas a fittianu: e at scioberau is frommas currettas, cussas prus accanta a sa norma e a sa règula, funti casi sempri si no sempri, cussas prus cusservadoras. Ma attentzioni! Custu scioberu de frommas cusservadoras e giustas e currettas, podit essi stèttiu fattu ind un’epoca tarda candu sa correttesa e sa règula no fiat prus cussa de s’època antiga e clàssica, ma fiat una currettesa e una norma de prus a tardu chi podiat ai pigau certus fenòmenus de evolutzioni e de modernidadi, cummenti eus bistu assusu po sa ella e po is pronùminis àtonus lu la : frommas de su standard e no vulgaris, ma de unu standard prus tardu, facci a su Campidanesu chi mantenit mellus is formas antigas e chi fiant, in època tarda romana, oramai postas foras de su standard latinu.
Certu est diffìcili de torrai a costruiri sa dinàmica stòrica de sa latinizatzioni de sa Sardinna, e no solu de issa: si esti stèttia fatta ind un’orta ebbia, o si ’nci funti stèttius memmentus differentis e in cali parti de s’Isula. Si podit fortzis pensai chi sa parti de susu e sa prus inintro de Sardinna appat tentu mancai una latinizazioni dèbili a s’inìtziu, latinizatzioni chi s’est affortziada appusti in s’època cristiana, a sa fini de s’imperu romanu e in sa prima edadi de mesu; mentras chi su Campidanu fortzis at tentu una latinizazioni prus antiga e prus funguda: e custu fattu at portau de una parti chi su Campidanesu appat cusservau frommas meda prus antigas, ma chi at tentu puru una libertadi prus manna facci a su standard e a sa norma, su chi dh’at fattu cresci de manera prus disgagiada e scabbùllia.

Un’attra cosa si podeus dimandai: est a nai si s’iat podi cussiderai s’Ollastinu una de is variedadis mannas de su Sardu, chi si fessit aicci iat essi sa ’e cincu. E s’iat podi arrespondi puru ca eja. Infattis s’Ollastinu ammustat unas caratterìsticas chi funti tuttu suas. Podeus mentovai s’èsitu de su gruppu fonèticu latinu T,C+J chi in Ollastinu torrat a ss (prassa,assa, pussu po pratza, atza, putzu), fintza si in s’Ollastra alta (Urzulei, Talana, Baunei) s’èsitu est cussu chi agattaus in su Nuoresu, est a nai una interdentale fricativa surda (puthu, atha); is maneras diversas de torrai su gruppu latinu L+J (fìgliu, ogliu, filgiu, olgiu po fillu, ollu), sa torrada in bb de sa labiovelare latina QU+voc (abba, ebba) comenti in Logudoresu-Nuoresu, su sonu tottu suu de sa C latina pusti de vocali e deinnanti de is vocali E o I  (lugi, degi, su gelu  po luxi, dexi, su xelu de su Campidanesu), sa muda in r de sa essa deinnanti a cussonanti sonora, cummenti in su Nuoresu: ir binus po is binus. Podeus duncas biri chi in Ollastra is isoglossas s’appillant cummenti in s’Arbrea; ma toccat a acciungi perou su fattu chi  in Ollastra custa pillada no est aicci cracca che in Arbrea, e, ancora. chi innoi no bi sunt cudhus cuntrastus de istruttura chi eus giai bistu in Arborea. Duncas podeus stai a mesu trettu in su consideru de si s’Ollastinu deppit essi cunsiderau una de is variantis diatòpicas de sa Sardinna o si dhu deppeus cunsiderai una sutta-varietadi, mancai meda marcada, de su Campidanesu: cummenti puru ingrinu a fai deu, ponendi a menti puru chi s’Ollastinu est sa pàsia prus antiga de s’evolutzioni de su Campidanesu antigu; e pruscatottu chi is chi funti is piessignus de s’Ollastinu, no corrispondint a is critèrius chi eus disinnau e stallau innanti: ni de unu cussideru istòricu ni de unu cussideru comparativu.

Insandus eus scerau cuattru, o mancai cincu, variedadis diatòpicas, dialettalis, de sa lìngua sarda. Ma calincunu at a torrai a nai ca sa lìngua cambiat meda de prus de custas scera chi aus agattau, e chi andendi de bidha in bidha agattaus differèntzias, pitticas o mannas chi siant; e chi, po nai, no si podit allegai de Campidanesu o de Logudoresu o de Nuoresu cummenti fessint, cadunu, una cosa parivile. E custu est beru. Perou si no boleus fai a biculus su logu linguisticu, deppeus torrai a fai, ma prus in minudu, is proprius arrexonus chi eus fattu po scerai is dialettus majoris chi eus bistu immoi immoi. E deppeus circai insandus de stallai inintru de dogna variedadi carchiuna sutta-variedadi, chi no siat troppu pitticca e chene si frimmai a piessignus troppu minudus.

Po su Campidanesu podeus stallai setti variedadis. Eus giai nau de s’Ollastinu, e accanta ’e custu podeus ponni su Brabaxinu meridionali (Dèsulo, Aritzo, Brebì), abi su gruppu fonèticu L+J andat in g’ palatali (figiu, ogiu, agiu, pagia) e sa palatali intra de vocalis e deinnanti a e o a i est realista cund unu sonu chi no est ni cussu generali de su Campidanesu (fricativu palatali), ni cussu alveo-palatali de s’Ollastinu, ma una palatali ispadriada prus innedha, in su mesu ’e su paladu (deg^e, pig^e, lug^e), mancai immoi custu sonu siat perdendusì agualandusì a su de s’Ollastinu (e po custu podeus fintzas pensai chi, una orta, in su passau, s’Ollastinu tenessit custu sonu matessi de su Brabaxinu, chi diat essi su sonu de sa prima intaccadura palatali de su latinu vulgari).
Po tres, podeus sterri su Campidanesu centrali, su chi de s’essida de Castedhu arribat fintzas a Aristanis e chi ’nci cappit sa pianura campidanesa, sa Marmilla e sa Trexenta. Su chi est particolari de custa leada est sa rutta de sa cussonanti enna intra ’e vocalis, chi donat unu sonu nasali a sa prima vocali (mãu, bĭu, sõu, cõillu, perdingiãu), e su passaggiu de sa ella latina intra ’e vocalis in b: meba, sobi, fusibi. Aggiriu de custa leada, a orienti de issa, teneus una leada a fromma de fracci strinta, mancai unu pagu prus lada in basciu, chi partit de appenas in for’ ’e Castedhu (giai de Cuartu e de Pauli) e arribbat a Milis. Su piessignu de custa banda est cussu de torrai in r  [ŗ]uvulari sa L intervocalica latina: meŗa, soŗi, saŗi.  In custa leada intrant su Partiolla, su Sarcidanu, parti de su Gerrei, pusti si brincat a Milis: duncas cust’àrea no est sempri de sighida, est unu pagu a mancia ’e leopardu eus a nai. Ma fortzis unu tempus custa fiat un’area prus pèrpera e is mancias chi eus nau funti sa sobradura de unu sighingiu chi oi non ’nc’est prus. Infattis si andaus a castiai in intro de custa leada, cun cussideru sociolinguisticu, eus a bî chi is prus giovunus o sa genti cun prus istruzioni si ’ndi straviant de spadriai custu sonu e preferint a bi spadriai una l affortziada:  soLi, meLa, SaLi. Custu cumment’esti in cussus logus intramesaus intra de sa leada cun r  uvulari [ŗ], aundi issa est sparèssia de su tottu; ma custu sonu, chi immoi, in custas bidhas, est categoria e no varianti, podit essi cumpresu cummenti unu remprassu de una ŗ uvulari chi immoi no ’nc’est prus: pensaus a logus cummeni Pauliatino o Allai chi iant a podi essi cussideraus s’accàppiu intra de sa leada prus manna cun sa r uvulari e Milis.
Podeus stallai ancora sa sutta-variedadi de su Sulcis aundi, una ìa sa ella fut pronuntziada cummenti r  ma no uvulari, e sa zeta cummenti c’ palatali (craccionis, pucciu, inciandus, praccia), fenòmenus, pruscattottu su primu, chi funti sparessendi, e sa l inguni puru si furriada in L affortziada, cummenti puru, po atru, sa N (soLi, SaLi, paNi, maNu)
Interessanti podit essi su Sàrrabus, abi sa ella e issa enna si furriant in ‘occlusiva laringali’ o corpu de orgoena si prefereis (mã?u, me?a, sa?i, su ?imõ?i, lũ?a).
E po urtimu podeus scerai sa leada de Castedhu, aundi no cumparint tottus custus fenòmenus de cambiamentu fonèticu, de sa ella e de sa enna pruscatottu, e aundi est prus pagu spraxinau su fenòmenu de sa metàtesi.

Passendi a su Logudoro podeus scerai tres sutta-variedadis. Podeus nai ca sa parti prus ispàina de su Logudoro est sinnada dae custus dus fenòmenus : sa palatalisatzioni de is gruppus fonèticus latinus de Cussonanti + L fiore, pius, giae, pienu, fiamma, giamare po frore, prus, crae, prenu, framma, cramare de casi tottu sa Sardinna cun sa l furriada in j e no in erra, est una banda bastanti manna chi ’ndi piga casi tottu su Logudoro. Cust’àrea dha podeus spratziri in dusu: in s’una agattaus sa furriadura de r  in l  deinnanti de cussonanti e fintzas de sa s deinnanti de cussonanti sonora: ind una parti bastanti manna chi sighit unu camminu dae sud-ovest a nord-est agattausu (moltu, multa, elva, polcu, sal dentes, ilbagliu po mortu, murta, erba, porcu, sas dentes, isbagliu); in s’attra is cussonantis erra, ella, essa daennanti a cusssonanti si furriant in sonus meda particularis, sa lisca toscana dhi anti narau, o, is Sardus, dha tzerriant sa prallada de sos ‘limbidruches’: custu trettu occupat sa parti nord-occidentali de su Logudoru, e custa particularidadi fonètica d’agattaus fintzas in Tàttari, chi, casi de seguru est stèttiu su cummentzu de su fenòmenu e de s’ispaniamentu suu, a pagu a pagu fintzas a bastantementi attesu. Sa sutta-variedadi de tres de su Logudoro est cudha chi pigat su Màrghine e sa Costera, prus simbillantis a su Nuoresu, ma differentis de issu po ca no mantenint is cussonantis surdas) ma dhas fait sonoras cumment’e tottu su Logudoro (fàghede, no fàkete), ni tenit s’interdentali fricativa th (atha, puthu) chi si bortat in t ancora che in su Logudoresu (ata, putu). Perou, che a su Nuoresu, no tenit sa furriadura de paladalidadi po sa L appusti de cussonanti (frore e no fiore) ni cudhus fenòmenus chi eus tzerriau de ‘lisca’.

Fintzas su Nuoresu, dhus podeus spratziri in tre bandas. Una de interessu meda po sa conservadividadi est cussa chi pigat sa Baronia, Bitti, Lodè e Lula aundi tottu is cussonanti  funti mantennias (fàkete, frate, comporatu,cupone); dhu’at una banda aundi sa T si furria in sonora (frade, comporadu), e a s’ùrtima una banda chi podeu tzerrai de su corpu ’e orgoena chi si ponit a postu de sa velare, sa K, leada abi intrant Fonni, Mamoiada, Orgsòlo, Olìana, Gavoi, Ollolai, Ovodha, e cancun’attra bidha ancora: pi?e, fo?u su ?ane  po pike, foku, su kane.

Infini podeus nai ca no scetti is fenòmenus fonèticus funti differentis mein is diversas bandas de sa Sardinna; dhoi at puru fenòmenus morfològicus e lessicalis chi spratzint su spàtziu de sa lìngua sarda in parte ’e susu e parti’e jossu. Po esèmpiu s’essida de s’infinìdu verbali chi est in -are in susu e in -ai in banda ’e josso, cun attras essidas in
-ari, -ade, -ae in sa fasca de sa Mesania. Po sa prima persona singulari o plurali de is verbus, teneus in banda ’e susu is fromma -o e -amos/-amus e in banda ’e josso fromma in -u  e in -aus. Fintzas is fromma de su gerundio si distinghint: in Brabaxa agattaus is tres formas de finitia -ande, -ende, -inde; in attrus logus s’agattant frommas -ande e –ende (Brabaxa e Ollastra), o -ande e -inde (Planargia); in d’ogn’attru logu sa fromma est unica in -endi chi in Campidanu podit accabbai cun sa finitia in -u : -endu. E po custu puru podeus nai chi su Campidanesu appat mantesu sa fromma antiga de su gerundio latinu in -o chena de dh’ai ammesturada ammarolla e a sa sola cun sa de su particìpiu in –e.

E in su lèssicu puru teneus differèntziasù. No mi stentu meda, ma potzu scetti arregodai lobas nord/sud cummenti kèrrere/bòlliri, làngiu/marriu, mandicare/pappai, feu/lèggiu, padre/para, komo/immoi, irmentigare/scareci, àrvure/matta, pòdhighe/didu.




gianfrancopintore: L'Italia si accorge della Carta europea delle ling...

gianfrancopintore: L'Italia si accorge della Carta europea delle ling...: La notizia ufficiale è: “ Il Consiglio dei Ministri, su proposta del Ministro degli affari esteri e del Ministro per gli affari regionali,...