FILS 11-12 . Cagliari, novembre
2011
***
Est cosa connotta de tottus
ca sa lìngua sarda est pratzia in fuedhadas diversas e dissimbillantis, candu
prus candu de mancu, s’una de s’attra. Mancai sa lìngua sarda siat una e una
scetti. E custu poitta ca una scetti est s’arrèxini e sa manera de cummenti
s’est ispirigada sa lìngua latina po ’ndi benni lìngua sarda: e gi’est po cussu
insandus chi sa lìngua sarda tenit meda caràtteris chi funti sempri is proprius
in calisisiat logu si fuedhit su Sardu. Iat a bastai a nai su fenòmenu de sa
metafonesi, sa punna de su Sardu a mantenni sa sìllaba obetta; sa manera
analìtica de fai su tempus verbali de su benidori (e.a.n. su futuru: p. es. app’a
nai,as a fai), s’artìculu determinativu (su, sa) chi benit de su
latinu ipsum/a
e no de illum/a
cumenti est in casi tottu is attras lìnguas romànicas; s’affortziamentu de is
cussonantis; su de ’nci ponni sa preposizioni a deinnanti de su complementu oggettu si custu est una pessoni (p.e. appu
intendi a Nàssiu): e meda attrus ’nd’ia podi mentovai. E prus parìvile
ancora est sa lìngua sarda si pigaus a contu is fenòmenus de sa sintassi: chini no connosci s’espressioni
po fai certus tipus de dimandas, cument’iat essi Intèndiu m’as? calendinci
fias? A Frantziscu fuedhai dhi
deppeus?, po nai una de is cosas prus connottas e spainadas in tottu su
Sardu; e ia podi acciungi sa manera de imperai su modu infinidu, o su gerùndiu,
o sa tràmuda de is costituentis sintàtticus in sa fràsia, cummenti aina po
espressai certus bisòngius e fainas pragmàticas (p. es. una domu nova mi seu comprau). E no est de si scaresci chi su
cabbali de su lèssicu, de is paràulas est a nai, est, in sa fondamenta sua (e
no scetti), su matessi in tottu is fuedhadas
de sa lìngua sarda.
Nadu custu, scieus, torru a
nai, ca sa lìngua sarda cambiat de espressada comenti cambiant is logus e sa
geografia de sa Sardinna; scieus tottu ca, si andaus a una bidha accanta a sa
nostra, agattaus giai differèntzias e dissimbillantzas, chi crescint cantu prus
si ’nci stesiaus de su logu nostru.
Tottu custu no est unu spantu e no dhu deppit essi: dogna lìngua est, fintzas
de s’inghitzu, differentziada in sa geografia sua, e s’aunimentu, si càpitat in
s’istòria, benit appusti, mancai sa chistioni siat unu pagu prus diffìcili,
trobedhada e imbodhiada de cantu seu narendi innoi. Podeus fintzas nai chi sa
differèntzia est sa sustàntzia matessi de sa lìngua: de dogna lìngua, poitta ca
dogna lìngua nascit cun s’intzimia etottu
de sa differèntzia e de sa cumpratzidura: diffèrentzia intra de is logus
abi custa lìngua si fuedhat; differèntzia cunfromma de is dissimbillantzas chi
s’agatant in sa societadi aundi est fuedhada; s’aunimentu de una lìngua (e fintzas
su mantenimentu de issu) benit, imbèccias, de una voluntadi precisa, chi podit
essi polìtica, sociali o culturali, o totu custas cosas impari.
Duncas, su problema immoi est
cussu de stallai is diversas faedhadas de sa lìngua sarda. Infattis si andaus a
circai differentzias, ’nd’eus agattai prus de cantu si ’nd’íant a podi, in
tottu su logu de Sardinna, différentzias de nomini po nai una e una pròpia cosa
(p.es. is nominis de su tzurrundeddu, o de su pibitziri), o is desinèntzias de
tempus e modus de su verbu, is maneras, is prus dissimbillantis, de spadriai is
sonus e de realisai is fonemas: e in custa manera iaus a intrai ind un’imbòdhiu
aicci impirigau, chi iat essi diffìcili a si ’ndi scabulli. Duncas bisòngiat a
circai e a si donai una mètida e un’arrègula po si ’ndi podi sprobigai.
In custus annottus chi si
propòngiu m’app’a poderai a unu critèriu e a unu fundòriu tradizionali, chi est
cussu de fundamentai sa pratzidura de is fuedhadas appitzu de fenòmenus
fonèticus de sa lìngua, mancai deu beni scìppia ca attrus critèrius s’iant a
podi bogai a pillu, fintzas po biri si custus andant a pari cun is fonèticus, e
in cali medida; e mancai scìppia puru chi fintzas una classificatzioni de is
fenòmenus morfològicus, mascamenti is chi pertoccant sa coniugatzioni verbali,
iat essi cosa disìggiada po s’iscèntzia, dae custu remiru. Ma scieus beni puru
chi est tantecantu sa fonètica a donai a is fuedhantis sa medida e s’attinu su
prus làdinu de sa differèntzia.
Ma fintzas ponendisinci
aintru de custu consideru fonèticu, toccat a circai e a ponni critèrius
precisus, poitta ca is fenòmenus fonèticus funti medas e medas. E duncas tocat a scerai calis fenòmenus
fonèticus potzant essi cussus affattentis a una pratzidura chi tengiat sentidu
e fundòriu, deghinò iaus a essi indaennanti de un’improdhu de fattus
differentis, iscussertaus e chen’arrègula.
Duncas app’a prova a donai
unu critèriu e un’arrègula a s’ammisturu mannu de is differèntzias. E diacci
toccat a si dimandai cali iant essi is differèntzias de importu prus mannu po
trassai una figura assentada de custa cumpratzidura, dialettali eus a nai, de
sa lìngua sarda. Po custu m’app’a poderai a tres critèrius fundamentalis: unu
geogràficu, unu, stòricu-comparativu e unu strutturali.
Innanti de sighiri in custu
trettu, iat essi pretzisu de bogai a campu su concettu de isoglossa: naraus
isoglossa una linia imagginària chi scrobat su logu (geogràficu) aundi
s’agattat unu certu fenòmenu, de su logu aundi custu fenòmenu no dhoi at.
Duncas un’isoglossa disinnat una pratzida de campu (de spàtziu) geo-linguìsticu
cun remiru a unu certu fenòmenu linguisticu: fonèticu, lessicali, morfològicu.
Immoi, cummenti is linguistas
scnit beni deddiora, candu est chistioni de làcanas intra variedadis de una
matessi lìngua o intra lìnguas imparentadas intr’issas, no s’agattat mai una
làcana pretzisa chi dhas iscrobit de manera netta, po ca si potzat nai chi
innoi accabbada sa variedadi X e adhia de innoi cumenentzat sa variedadi Y.
Infattis is isoglossas s’attroppèliant intrepari, chene andai mai una appitzu
de s’attra, de manera chi no si podit
marcai mai una làcana pretzisa: teneus scetti làcana de fenòmenus singrus, ma
no làcana intra variedadis o lìnguas in parentìu. Perou, certu, podeus nai chi
’nci funt isoglossas chi punnant a sighiri sa matessi caminu, accostandusì o
istesiandisi unu pagu s’una cun s’attra o mancai fendu su propriu camminu po
unu certu trettu. Po esèmpiu, su campu attremenau dae s’isoglossa chi pratzit
sa leada abi is cussonantis velaris si funti torradas in palatalis (est a nai
sa leada abi si narat chentu e cussa abi
si nara centu), sighit unu camminu chi casi cumbinat cun su de s’isoglossa chi
pratzit sa leada aundi is vocalis -E
e -O latinas in finitia abarrant
ugualis, dae sa leada aundi custas vocalis si cambiant in -i e in –u
(est a nai sa leada abi si narat òmines
bonos dae sa leada abi si narat òminis
bonus). Attru esempi podit essi cussu chi pertoccat sa rutta de sa n
intr’e vocalis e su de su cambiamentu de L in b (sa mãu maba); o ancora cumbinat casi perfettamenti sa leada abi
si narat puthu (dae una T+J latinas)
e cussa abi s’arruit sa f de inghitzu ’e paràula: ’idzu (pro fidzu). Un’attru critèriu est cussu po chi unu datu fenòmenu
(sinnau de una certa isoglossa), naraus su fenòmenu A podit occuppai una certa leada inintro de sa cali dhoi at una
leada prus pitticca abi s’agattat fintzas su fenòmenu B; in tali manera iaus a tenni sa variedadi X chi tenit A e scetti A e sa variedadi Y chi tenit A
e B.
Infinis podeus ponni un’attru
critèriu, su de tres chi nos fait stallai una leada abi is isoglossas si
attroppeliant e s’impirigant meda appari.
Un’attru critèriu ancora est
cussu chi si fait preferri un’isoglossa chi istallat una leada bastanti manna
de una troppu pitticca.
Postus chi aus custus
critèrius, toccat insandus a disponni una gerarchia chi tengat in cossideru s’importu,
minori o majori, de custas isoglossas. Po fai custu, potzu proponni custus
paràmetrus, commenti sighit: 1) paràmetru spatziali: tenint importu prus mannu is
isoglossas chi istallant una leada prus manna, mellus ancora si 1a) custas
isoglossas punnant a s’attobiai appari; 2) paràmetru istòruicu comparativiìu:
tenint prus importu is isoglossa chi scrobant una leada de unu fenòmenu de mantenimentu
dae cussa de unu fenòmenu novadori, mellus ancora si 2a) custus fenòmenus si
podint cuffrontai cun fenòmenus
parìvilis de logus linguisticus chepari po cantu a parentiu; 3) funti de
importu is isoglossas chi stallant sa leada de dus fenòmenus chi siant
parivilis o liaus intr’issus cantu a struttura.
Insandus su tipu de leada
linguistica chi eus a nai «ideali», iat essi cussa chi tenit un’amprària
bastanti manna, chi si cumbinat cantu mellus est possìbili cund una leada de
un’attru fenòmenu, e aundi s’agattant fenòmenus de importu stòricu-comparativu
e de importu strutturali.
Immoi, insandus chi eus nau
tottu custu, già podeus scioberai is isoglossas chi funti de importu prus
mannu.
Una prima isoglossa est cussa chi
iscrobat sa leada aundi is cussonantis velaris latinas indaennanti a is vocàlis
e
e i
(ki, ke) abarrant chene cambiamentu, dae sa leada aundi custas
cussonantis si torrant in palatalis (est a nai chi si scrobant sa leada aundi
si narat chentu lunghes de cussa aundi
si narat centu luxis). Custa
isoglossa pratzit sa Sardinna in dus mesus casi ugualis; e ancora is dus leadas
aicci stalladas funti, duncas, una prus cusservativa e casi unica in su mundu
linguìsticu romànicu, a nord, e s’attra prus innovativa a sud. Cust’isoglossa,
ancora, currit unu camminu chi si cumbinat bastanti beni cun s’isoglossa chi
scrobat sa leada aundi is vocalis -E
e -O de finitia si mantenint
cummenti funti dae cussa aundi issas si tramudant in -i e in -o ( frores
bellos/froris bellus; deo sono bene/deu sonu beni ); e
innoi puru ’nci teneus un’area de cusservassione a nord e una de innovassione a
sud chi s’appresiat a s’Italia meridionali e a sa Còrsica. Po custu fattu, su mesu meridionali de s’Isula
benit a frommai unu sistema fonològicu cun setti fonemas vocàlicus, poitta ca
si distinghit una e aberta dae una e serrada (bèni/béni, scètti/scétti)
e atterettantu una o aberta dae una o serrada (óru/òru; óllu/òllu)
cun balori fonològicu, est a nai bastanti a distinghi po issas etottu dus
pràulas. Custu fattu est lograu de su fenòmenu chi si narat metafonesi po su cali una vocali e o
o tònicas
funti serradas si sighit sa vocali i o
u,
deghinò sa e e o abarrant abertas, ma sa i o u deppint essi sas beras
de su latinu, ca si benint de una -E o -O latinas chi in Campidanesu si
furriant in i e u, insandus sa e oppure o tònicas abarrant
abertas: e duncas, po esèmpiu, béni dae su latinu VENI porta sa e
serrada, mentras ca bèni
dae su latinu BENE porta sa e aberta.
Dhoi at attras isoglossas chi currint dae
ponente a levante in mesu a sa Sardinna e dha spratzint in dus metadis.
Dhoi at cussa de sa pròstesi de sa vocali
i
daennanti a s+cuss. Fenòmenu chi agattausu sempri in su mesu de susu de s’ìsula,
mentras che in sa parti ’e iosso custu fenòmenu no est de regula (iscola,
iscala, ispantu iskire, istrale). Mentras a s’imbessi in parti ’e iosso
agattaus sa pròstesi de a daeinnanti a una r
(arriu, arrana, arrosa, arruiri, arrègula, ecc.), chi no s’agattada in part’ ’e
susu.
Su mesu de basciu tenit s’articulu
determinativu plurali is uguali po maschili e po
femminili, mentras chi in part’ ’e susu si scerat sos po su maschili e sas
po su femminili.
Infinis teneus tres isoglossas chi
currint de manera casi perfetta su propriu camminu, stallendi una leada a forma
de triangulu, cun sa punta in Ottana e is ladus chi andant s’unu a Siniscola e
s’attru a nord de Baunei, de manera chi in custu triàngulu cappit sa part’ ’e
susu de sa Brabaxa, su Nuoresu e sa Baronia. Is isoglossas chi seus narendi
funti duncas custas.
1) cussa chi scrobat sa leada abi is
cussonantis occlusivas surdas P,T,K
intra de vocalis s’abarrant chen’ e mudai, a differèntzia de tottu su restu de
su logu sardu abi is cussonantis ch’eus nau si mudant in sonoras fricativas b, d, g.
Po esèmpiu: paku, luke,
fàkete, arribatu, kupa, kepudha contra a pagu, luge, fagede, arribbadu, kuba, kebudha. Custu fattu est de importu compartivu
poitta ca distinghi una leada cusservativa, de una keada innovadora fintzas a
cuffronta cun attras partis de s’ispàtziu linguisticu romànicu: pruscatottu
orientali contra occidentali.
2) sa rutta de sa cussonanti F in cummentzu de paràula: oku
po foku, arina po farina, idzu po fizu, odza po fodza, àkere po fàkere, urriare po furriare, erru po ferru, ecc. Custu fattu est de importu
si pensaus chi custu fenòmenu si deppit a sa lìngua chi si fuedhàt in Sardinna
innanti de su Latinu de is Romanus, e est unu fenòmenu chi agattaus fintzas in
su Castiglianu e i su Guasconi, casi de seguru poitta ca custas lingusìas
teniant una matessi lìngua preromana, pari cun sa Sardinna.
3) s’irviluppu de su gruppu fonèticu de C o
T
+ sa semicussonanti J ; in custa leada custu gruppu si
svviluppat cummenti una cussonanti interdentali ficativa th, contra a su Logudoro chi dhu torrat cummenti t,
e su Campidanu chi dhu torrat cummenti zeta surda tz: petha, puthu,
atha)
contra a peta, putu, ata mein su Logudoro, o petza,
putzu,
atza
in Campidanu (dae su latinu PETTIA, PUTIU (po su clàssicu PUTEU), ACIES.
Seus immoi in sa possibilidadi de tirai
carchi concruimentu. Eus bistu chi dhoi at tottu una filera de fenòmenus chi
spratzint su logu linguisticu de su Sardu in dus metadis de amprària casi
uguali: s’una in part’ ’e susu e s’attra i part’ ’e iossu, s’una, a nord, prus cusservadora e
s’attra, a sud, prus innovadora. E funti tottu isoglossas de importu po is
arrexonis chi eus nau appitzu. E dhoi at unas tres isoglossas, de importu issas
puru, chi descrinti una leada prus pitticca ma beni stallada chi est cussa de
su Nuoresu. C’est de nai perou chi tottu is isoglossas chi distinghint sa parti
’e iossu da sa de susu, distinghint peri su Nuoresu dae sa leada de iossu o
meridionali. Po tantu eus stallaus tres leadas principalis aundi ’nci funti is
tres variedadis linguisticas de sa lìngua sarda: su Campidanesu o meridionali,
su Logudoresu o nord-occidentali e su Nuoresu o nord-centru-orientali.
Cust’urtima dha podeus intendi cumment’e sa parti prus cusservadora de su
Logudoresu, po is cosas chi eus nau pagu innanti. B’at fintzas de cussiderai
chi s’àrea nuoresa s’agattat a costau de s’area ollastina, chi podeus
cussiderai sa parti cusservadora de su Campidanesu, insandus podeus nai chi dhoi at tottu un’àrea bastanti manna,
collocada in sa parti centru-orientrali de sa Sardinna chi est un’àrea de
cusservatzione linguistica.
Ma un’attra leada, sa ’e cuattru podeus
stallai, est sa leada de s’Arborea, est a nai, po su chi pertoccat sa
linguistica, sa leada posta a susu de Aristanis e chi cumprendit su Montiferru,
sa zona de Bilartzi, su Barigadu e parti de su Mandrolisai cun Sòrgonu e
Atzara. Custa leada dha podeus stallai po more de unu cuntrastu chi eus a nai
strutturali e chi in dogna manera segat una certa simmetria de distribuzioni
complementari de certus fenòmenus. Infattis in s’area de susu aundi si
mantenint chena mudongiu is cussonantis velaris (chentu, àghina, pike) su
sviluppu de su gruppu fonèticu chi aus bistu T,C+semicussonanti J est o t
(logudoresu) o th (nuoresu): puttu/puthu,
atta/atha; aundi imbeccias is velaris si furriant in palatalis su sviluppu
de su custu gruppu fonèticu est tz. Immoi perou in sa leada
arborensi cummenti dh’eus bista e attremenada
teneus is velaris mantènnias chene muda, perou s’èsitu de T,C+J est su
de su Campidanesu: zeta surda tz. Ind una parti arrenconada de
s’Arboresu teneus ancora un’attru cuntrastu strutturali. Nosu scideus ca abi sa
L
latina si tramudat in sonus diversus: b w, ŗ, gw su
sviluppu de su gruppu L+J est ll: est a nai chi abi si narat meba o sabi
o meŗa e saŗi, is paràulas cun L+J latinu donant ll:
fillu,
allu, ollu, allenu, mellus. In sa leada settentrionali aundi sa ella est una ella dentali, su gruppu de
L+J donat g palatali o zeta sonora figgiu/fidzu, oggiu/odzu, aggiu/adzu,
mèngius/ mènzus. Ma sa cosa andat de manera diversa in custa zona
pittica des’Arborea (S. Vero Milis, Narbolia, Milis): abi teneus meba o sabi
o saŗi ma fidzu,
adzu, mendzus.
Diat essi troppu longu immoi spricai su
poitta de custus contrastus, ma sa cosa est de sei etottu de importu, po more
de su contrastu matessi intra sonus de importu: e d’attra manera un spricadura
iat abarrai un’ipòtesi e no cosa sigura. Ma c’est de acciungi chi s’Arborea est
una terra aundi is isoglossas si fainti craccas e s’attroppeliant, i est fintza
una terra de cuntiendas antropologicas intra su mundu de su pastoriu e su de is
messajus, chi casi casi si isprigant in sa lìngua.
Ancora c’est a nai chi s’isoglossa de su tramudòngiu
de T,C+J in tz andat a pari sighindi in pràtica su pròpiu camminu de
s’isoglossa chi scrobat a josso sa leada aundi su pronòmini àtonu de 3a pessona
est dhu/dha/dhi
ecc. dae sa leada aundi su matessi pronòmini sonat lu/la/li: Beni su camminu
comunu de custas isoglossas est casi ben’appari cun sa làcana antiga chi
scrobada su Giuigadu de Arborea de Giuigadu de Torres. Cosa chi nos ponit in
birbìlliu iscientìficu, po s’annoditzu de Istòria e de Linguistica.
Beni eus bistu, cummenti nos narat
deddiora sa tratitzioni de is istùdius e is òminis scìppius de linguistica, chi
sa parti meridionali de sa Sardinna est innovadora, mentras ca sa parti
settentrionali est cusservadora. Podit andai fintzas beni. Ma ’nci funti perou
unus cantus fattus e unus cantus fenòmenus chi, a mei assumancu, mi ponint in
birbìlliu e in duda: mi ponint sa puxi in s’origa, cummenti si narat. E chi mi
faint pessai chi is cosas funti unu pagu prus trobedhadas de cantu no siat stèttiu
nau.
Pensaus po esèmpiu a su disviluppu fonèticu
de sa ella in cab’ ’e susu e in cab’
’e jossu. In cab’ ’e susu (Logudoresu e Nuoresu) sa ella est una ella dentali, in cab’ ’e jossu (Campidanu) sa ella
latina s’est furriada in sonus diversus cummenti eus bistu b, w, gw, ŗ, ? (occlusiva laringali o corpu de
orgoena (o de glottidi)): tottu sonus chi parint differentis meda s’unu de
s’attru, ma chi tenint unu piessignu comunu: funti tottus sonus grais (gravi) po
cantu pertoccat s’acùstica e chi deppint ammitti tottus una ella velari,
o grai, cali fiat sa ella latina prus antiga, chi scetti
appusti s’est cambiada in ella dentali, e sa ella velari dha podeus intendi
ancora oi in dì in sa fuedhada populari de Castedhu, fintza fuedhendi in
Italianu. Duncas in custu casu est su Campidanesu a essi cusservadori. E
cusservadori su Campidanesu est fintzas po su fattu chi mantenit su pronòmini dhu/dha/dhi ecc. cun sa ella dòppia (sa
dh cacuminali est in Sardu su dirviluppu de sa ella dòppia latina) contra su
Logudoresu-Nuoresu chi ant scempiau custa ella (lu/la/li). Eus bistu chi is variedadis de susu anti sa pròstesi
deinnanti una essa sighia de cussonanti (iscola, ispanu, istùdiu) mentras chi
in Campidanu no est obbligatòria, e parit a is sàbius de linguistica romànica
chi custa prostesi obbligatòria est unu fattu chi s’est avverau prus a tardu.
Po imbessi su Campidanesu tenit su fenòmenu de sa pròstesi dainnanti de sa erra
(arrana, arriu, arrosa) chi est unu fattu chi si deppit a is lìnguas fuedhadas
in Sardinna, e in atterue puru,innanti de su latinu, e duncas una
cusservatzioni bell’e forti.
Pensaus immoi a un’attra cosa: eus bistu
chi su Logudoresu-Nuoresu mantenint sa E e sa O de finitia chi imbeccias in
Campidanresu si furriant in i e u, fattu de innovazioni. Certu, ma
pensaus a una peràula de su Logudoresu-Nuoresu cumment’e ube dae su latinu UBI,
innoi una I de s’orìgini s’est
cambiada ind una e, e sa matessi cosa si podit nai po una paràula medievali, po
unu topònimu chi agattaus in scritturas antigas cumment’e Frotoriane (est a nai sa
Forfongianus de oi) chi benit dae su latinu FORUM TRAIANI: innoi puru una I latina s’est furriada in e contra su chi est regula abettada.
Cummenti si pointi spiegai cusats cosas? Deu propòngiu chi sa furriadura de E latina in i fiat innanti prus
spraxa, e chi sa parti de susu de s’Isula siat stèttia latinizzada o fortzis
rilatinizada ind’un època prus tarda de su meridioni sardu e chi in sa parti de
susu siat intradu unu latinu prus standardizzadu chi non in su meridioni, ma de
unu standard de unu latinu prus trigadiu, mentras ca in sa parti meridionali si
funti mantènnius fenòmenus prus antigus ma prus pagu standardizaus. Insandus si
podi cumprendi paràulas cumment’e ube (po ubi) o Frotoriane (po
Frotoriani): est cummenti si sa parti de susu de Sardinna fessit stèttia pigada
dae sa furighedha de standardizzai tottu e de ’nci bogai is piessignos chi
podiant parri vulgaris, e insandus dogna i de finitia deppiat torrai a essi
una -e mancai cussa i fessit
una i in latinu etottu. Est su
fenòmenu beni connottu chi is linguistas dhu tzerrianr “ipercorrettismo”.
Fintzas sa cusservatzioni de is
cussonantis velaris andat bista cund unu cossideru prus attentu. Oramai est
diffìcili a crei su chi est stèttiu nadu po meda tempus, est a nai chi su de si
’nd’essi furriadas is cussonantis velaris (ke, ki, ghe, ghi) in palatalis (ce,
ci, ge, gi) in su Campidanesu siat unu fattu dèppiu a sa influèntzia toscana in
s’edadi de mesu. Medas cosas si podint fai pensai ca custu fenòmenu s’est
ingendrau innoi etottu in Sardinna, si pensaus ca in su Campidanu teneus èsitus
differentis de sa palatalizzatzioni, in
Ollastra e in sa Brabaxa meridionali pruscatottu, chi faint pensai a sa primu
pàsia de custu fenòmenu, est a nai chi is sònius cummenti funti ispadriaus in
custas bandas, Ollasta e Brabaxa (deg^e / degi, lug^e, lugi); ma puru
carchi scrittura antiga benindi dae su cab’ ’e susu, commente batuier
de liggi de seguru [battug^er]
po su logudoresu batugher, bingi po binchi, poninti in pensamentu; fintzas
si in custus fattu de iscrittura bisogniat de donai attenzioni a medas cosas,
cummenti podit essi su de biri si no siat unu piessignu pessonali de unu
iscriidori particulari; e podeus acciungi puru carchi ipercorrettismo cummenti ghennas
po gennas. Certu is iscritturas
campidanesas nos ammustran de manera crara e sintzilla ca in Campidanu puru in
s’edadi de mesu, medas formas fiant de seguru velaris: po esèmpiu binki,
merkede scrittus cun
sa kappa. E insandus itta deppeus
pensai? Deppeus pensai chi una evoluzioni linguistica no est una cosa simpli e
deretta, ma podit essi prus o mancu imbusticada e trobedhada. Po sa chistioni
chi si pertoccat innoi podeus pentzai, bistu su chi aus bistu, chi ’nci fessit
una froma prus ‘corretta’ e ‘ufficiali’ eus a nai, chi fiat cun sa velari, e
mancai imperada fintzas prus a tardu chi mein is attras linguas neolatinas, e
una fromma prus perusada cadadia chi si naràt cun sa platali (chelu
o lughe
fiant fromas currettas mentras chi celu e lugi o luxi
fiant frommas de impreu fittianu) in tottu sa Sardinna. Pusti su Logudoresu-Nuoresu
at scioberau is frommas ‘curretas’ comenti fromma unica, mentras sa parti de
josso at scioberau is frommas chi s’imperant
a fittianu in sa fuedhada de dogna dì.
Itta ollu nai cun tottu custu? Bollu nai
chi si puru potzat essi beru chi su settentrioni est prus cusservadori de su
meridioni, custu no est dèppiu a su fattu chi is fenòmenus antigus intraus in
Sardinna a s’època antiga de sa latinizatzioni si siant mantennius chene mudai
fintza a immoi, ma bolit nai chi sa parti de susu at scioberau et preferiu is frommas
prus giustas e curreggias facci a is frommas imperadas a fittianu: e at scioberau
is frommas currettas, cussas prus accanta a sa norma e a sa règula, funti casi
sempri si no sempri, cussas prus cusservadoras. Ma attentzioni! Custu scioberu
de frommas cusservadoras e giustas e currettas, podit essi stèttiu fattu ind
un’epoca tarda candu sa correttesa e sa règula no fiat prus cussa de s’època
antiga e clàssica, ma fiat una currettesa e una norma de prus a tardu chi
podiat ai pigau certus fenòmenus de evolutzioni e de modernidadi, cummenti eus
bistu assusu po sa ella e po is pronùminis àtonus lu la : frommas de su
standard e no vulgaris, ma de unu standard prus tardu, facci a su Campidanesu
chi mantenit mellus is formas antigas e chi fiant, in època tarda romana, oramai
postas foras de su standard latinu.
Certu est diffìcili de torrai a costruiri
sa dinàmica stòrica de sa latinizatzioni de sa Sardinna, e no solu de issa: si
esti stèttia fatta ind un’orta ebbia, o si ’nci funti stèttius memmentus
differentis e in cali parti de s’Isula. Si podit fortzis pensai chi sa parti de
susu e sa prus inintro de Sardinna appat tentu mancai una latinizazioni dèbili
a s’inìtziu, latinizatzioni chi s’est affortziada appusti in s’època cristiana,
a sa fini de s’imperu romanu e in sa prima edadi de mesu; mentras chi su
Campidanu fortzis at tentu una latinizazioni prus antiga e prus funguda: e
custu fattu at portau de una parti chi su Campidanesu appat cusservau frommas meda
prus antigas, ma chi at tentu puru una libertadi prus manna facci a su standard
e a sa norma, su chi dh’at fattu cresci de manera prus disgagiada e scabbùllia.
Un’attra cosa si podeus dimandai: est a
nai si s’iat podi cussiderai s’Ollastinu una de is variedadis mannas de su
Sardu, chi si fessit aicci iat essi sa ’e cincu. E s’iat podi arrespondi puru
ca eja. Infattis s’Ollastinu ammustat unas caratterìsticas chi funti tuttu
suas. Podeus mentovai s’èsitu de su gruppu fonèticu latinu T,C+J chi in Ollastinu
torrat a ss (prassa,assa, pussu po pratza,
atza, putzu), fintza si in s’Ollastra alta (Urzulei, Talana, Baunei)
s’èsitu est cussu chi agattaus in su Nuoresu, est a nai una interdentale
fricativa surda (puthu, atha); is maneras diversas de torrai su gruppu latinu
L+J (fìgliu,
ogliu, filgiu, olgiu po fillu,
ollu), sa torrada in bb de sa labiovelare latina QU+voc (abba,
ebba) comenti in Logudoresu-Nuoresu, su sonu tottu suu de sa C latina
pusti de vocali e deinnanti de is vocali E o I
(lugi, degi, su gelu po luxi, dexi, su xelu de su Campidanesu),
sa muda in r de sa essa deinnanti a cussonanti sonora, cummenti in su
Nuoresu: ir binus po is binus.
Podeus duncas biri chi in Ollastra is isoglossas s’appillant cummenti in
s’Arbrea; ma toccat a acciungi perou su fattu chi in Ollastra custa pillada no est aicci cracca
che in Arbrea, e, ancora. chi innoi no bi sunt cudhus cuntrastus de istruttura
chi eus giai bistu in Arborea. Duncas podeus stai a mesu trettu in su consideru
de si s’Ollastinu deppit essi cunsiderau una de is variantis diatòpicas de sa
Sardinna o si dhu deppeus cunsiderai una sutta-varietadi, mancai meda marcada,
de su Campidanesu: cummenti puru ingrinu a fai deu, ponendi a menti puru chi s’Ollastinu
est sa pàsia prus antiga de s’evolutzioni de su Campidanesu antigu; e pruscatottu
chi is chi funti is piessignus de s’Ollastinu, no corrispondint a is critèrius
chi eus disinnau e stallau innanti: ni de unu cussideru istòricu ni de unu cussideru
comparativu.
Insandus eus scerau cuattru, o mancai
cincu, variedadis diatòpicas, dialettalis, de sa lìngua sarda. Ma calincunu at
a torrai a nai ca sa lìngua cambiat meda de prus de custas scera chi aus
agattau, e chi andendi de bidha in bidha agattaus differèntzias, pitticas o
mannas chi siant; e chi, po nai, no si podit allegai de Campidanesu o de Logudoresu
o de Nuoresu cummenti fessint, cadunu, una cosa parivile. E custu est beru.
Perou si no boleus fai a biculus su logu linguisticu, deppeus torrai a fai, ma
prus in minudu, is proprius arrexonus chi eus fattu po scerai is dialettus
majoris chi eus bistu immoi immoi. E deppeus circai insandus de stallai inintru
de dogna variedadi carchiuna sutta-variedadi, chi no siat troppu pitticca e
chene si frimmai a piessignus troppu minudus.
Po su Campidanesu podeus stallai setti
variedadis. Eus giai nau de s’Ollastinu, e accanta ’e custu podeus ponni su
Brabaxinu meridionali (Dèsulo, Aritzo, Brebì), abi su gruppu fonèticu L+J andat
in g’
palatali (figiu, ogiu, agiu, pagia) e sa palatali intra de vocalis e
deinnanti a e o a i est realista cund unu sonu chi no est
ni cussu generali de su Campidanesu (fricativu palatali), ni cussu
alveo-palatali de s’Ollastinu, ma una palatali ispadriada prus innedha, in su
mesu ’e su paladu (deg^e, pig^e, lug^e),
mancai immoi custu sonu siat perdendusì agualandusì a su de s’Ollastinu (e po
custu podeus fintzas pensai chi, una orta, in su passau, s’Ollastinu tenessit
custu sonu matessi de su Brabaxinu, chi diat essi su sonu de sa prima
intaccadura palatali de su latinu vulgari).
Po tres, podeus sterri su Campidanesu
centrali, su chi de s’essida de Castedhu arribat fintzas a Aristanis e chi ’nci
cappit sa pianura campidanesa, sa Marmilla e sa Trexenta. Su chi est
particolari de custa leada est sa rutta de sa cussonanti enna intra ’e vocalis, chi donat unu sonu nasali a sa prima vocali
(mãu,
bĭu, sõu, cõillu, perdingiãu), e su passaggiu de sa ella latina intra ’e vocalis in b:
meba, sobi, fusibi. Aggiriu de custa leada, a orienti de issa, teneus una
leada a fromma de fracci strinta, mancai unu pagu prus lada in basciu, chi partit
de appenas in for’ ’e Castedhu (giai de Cuartu e de Pauli) e arribbat a Milis.
Su piessignu de custa banda est cussu de torrai in r [ŗ]uvulari
sa L intervocalica latina: meŗa, soŗi, saŗi. In custa leada intrant su Partiolla, su
Sarcidanu, parti de su Gerrei, pusti si brincat a Milis: duncas cust’àrea no est
sempri de sighida, est unu pagu a mancia ’e leopardu eus a nai. Ma fortzis unu
tempus custa fiat un’area prus pèrpera e is mancias chi eus nau funti sa
sobradura de unu sighingiu chi oi non ’nc’est prus. Infattis si andaus a
castiai in intro de custa leada, cun cussideru sociolinguisticu, eus a bî chi
is prus giovunus o sa genti cun prus istruzioni si ’ndi straviant de spadriai
custu sonu e preferint a bi spadriai una l affortziada: soLi, meLa, SaLi. Custu cumment’esti
in cussus logus intramesaus intra de sa leada cun r uvulari [ŗ], aundi issa est sparèssia de su tottu;
ma custu sonu, chi immoi, in custas bidhas, est categoria e no varianti, podit
essi cumpresu cummenti unu remprassu de una ŗ uvulari chi immoi no ’nc’est prus:
pensaus a logus cummeni Pauliatino o Allai chi iant a podi essi cussideraus
s’accàppiu intra de sa leada prus manna cun sa r uvulari e Milis.
Podeus stallai ancora sa sutta-variedadi
de su Sulcis aundi, una ìa sa ella
fut pronuntziada cummenti r
ma no uvulari, e sa zeta cummenti c’ palatali (craccionis, pucciu, inciandus,
praccia), fenòmenus, pruscattottu su primu, chi funti sparessendi, e sa
l
inguni puru si furriada in L affortziada, cummenti puru, po
atru, sa N (soLi, SaLi, paNi, maNu)
Interessanti podit essi su Sàrrabus, abi
sa ella e issa enna si furriant in ‘occlusiva laringali’ o corpu de orgoena si
prefereis (mã?u, me?a, sa?i, su ?imõ?i,
lũ?a).
E po urtimu podeus scerai sa leada de
Castedhu, aundi no cumparint tottus custus fenòmenus de cambiamentu fonèticu,
de sa ella e de sa enna pruscatottu, e aundi est prus pagu
spraxinau su fenòmenu de sa metàtesi.
Passendi a su Logudoro podeus scerai tres
sutta-variedadis. Podeus nai ca sa parti prus ispàina de su Logudoro est
sinnada dae custus dus fenòmenus : sa palatalisatzioni de is gruppus
fonèticus latinus de Cussonanti + L fiore, pius, giae, pienu, fiamma, giamare
po frore, prus, crae, prenu, framma,
cramare de casi tottu sa Sardinna cun sa l furriada in j
e no in erra, est una banda bastanti
manna chi ’ndi piga casi tottu su Logudoro. Cust’àrea dha podeus spratziri in
dusu: in s’una agattaus sa furriadura de r
in l deinnanti de
cussonanti e fintzas de sa s deinnanti de cussonanti sonora:
ind una parti bastanti manna chi sighit unu camminu dae sud-ovest a nord-est
agattausu (moltu, multa, elva, polcu, sal dentes, ilbagliu po mortu, murta, erba, porcu, sas dentes,
isbagliu); in s’attra is cussonantis erra,
ella, essa daennanti a cusssonanti si furriant in sonus meda particularis,
sa lisca toscana dhi anti narau, o, is Sardus, dha tzerriant sa prallada de sos
‘limbidruches’: custu trettu occupat sa parti nord-occidentali de su Logudoru,
e custa particularidadi fonètica d’agattaus fintzas in Tàttari, chi, casi de
seguru est stèttiu su cummentzu de su fenòmenu e de s’ispaniamentu suu, a pagu
a pagu fintzas a bastantementi attesu. Sa sutta-variedadi de tres de su
Logudoro est cudha chi pigat su Màrghine e sa Costera, prus simbillantis a su
Nuoresu, ma differentis de issu po ca no mantenint is cussonantis surdas) ma
dhas fait sonoras cumment’e tottu su Logudoro (fàghede, no fàkete), ni
tenit s’interdentali fricativa th (atha, puthu) chi si
bortat in t ancora che in su
Logudoresu (ata, putu). Perou, che a
su Nuoresu, no tenit sa furriadura de paladalidadi po sa L appusti de cussonanti (frore
e no fiore) ni cudhus fenòmenus chi eus tzerriau de ‘lisca’.
Fintzas su Nuoresu, dhus podeus spratziri
in tre bandas. Una de interessu meda po sa conservadividadi est cussa chi pigat
sa Baronia, Bitti, Lodè e Lula aundi tottu is cussonanti funti mantennias (fàkete, frate, comporatu,cupone); dhu’at una banda aundi sa T si
furria in sonora (frade, comporadu),
e a s’ùrtima una banda chi podeu tzerrai de su corpu ’e orgoena chi si ponit a postu de sa velare, sa K, leada abi
intrant Fonni, Mamoiada, Orgsòlo, Olìana, Gavoi, Ollolai, Ovodha, e cancun’attra
bidha ancora: pi?e, fo?u su ?ane po pike, foku, su kane.
Infini podeus nai ca no scetti is
fenòmenus fonèticus funti differentis mein is diversas bandas de sa Sardinna;
dhoi at puru fenòmenus morfològicus e lessicalis chi spratzint su spàtziu de sa
lìngua sarda in parte ’e susu e parti’e jossu. Po esèmpiu s’essida de
s’infinìdu verbali chi est in -are in susu e in -ai
in banda ’e josso, cun attras essidas in
-ari, -ade, -ae in sa fasca de sa Mesania. Po sa prima
persona singulari o plurali de is verbus, teneus in banda ’e susu is fromma -o
e -amos/-amus e in banda ’e josso fromma in -u e in -aus. Fintzas is fromma de su
gerundio si distinghint: in Brabaxa agattaus is tres formas de finitia -ande,
-ende,
-inde;
in attrus logus s’agattant frommas -ande e –ende (Brabaxa e
Ollastra), o -ande e -inde (Planargia); in d’ogn’attru
logu sa fromma est unica in -endi chi in Campidanu podit accabbai
cun sa finitia in -u : -endu. E po custu puru podeus nai
chi su Campidanesu appat mantesu sa fromma antiga de su gerundio latinu in -o
chena de dh’ai ammesturada ammarolla e a sa sola cun sa de su particìpiu in –e.
E in su lèssicu puru teneus differèntziasù.
No mi stentu meda, ma potzu scetti arregodai lobas nord/sud cummenti kèrrere/bòlliri,
làngiu/marriu, mandicare/pappai, feu/lèggiu, padre/para, komo/immoi,
irmentigare/scareci, àrvure/matta, pòdhighe/didu.

Nessun commento:
Posta un commento