
MAURIZIO VIRDIS
Sa limba tocare
solet inue sa dente dolet
Workshop FILS - 21 de friaxu 2014

**
Si dhu at una cosa, de una pariga de annus a immoi, chi no si podit fai a mancu de chistionai est sa lìngua sarda. No bollu marcai tropu sa cosa; o nemmancu a parri presumiu, poita ca, sigumenti sa chistioni de sa lìngua m’interessat, custu mi podit fai ammanniai su problema o mi podit fai biri fintzas prus de su chi no ’nc’est. Dhu sciu beni che ’nci funti atras cosas chi si tenint ocupaus prus chi no est sa lìngua, antzis, e ’nci aiat a mancai puru: sa crisi chi nos atanallat, tantu po nai, o su spread, o s’Europa, sa polìtica regionali, natzionali e internatzionali, e aici sighendi cun totu cuss’axu ’e cosas, e diaulus e matracas chi si donant pistichìngiu. Andat beni totu custu. Ma unu pagu, a su nessi, sa lìngua intrat a bellu a bellu mein is discursus chi si sunt faendi. Antzis deu creu chi imoi custa cosa chi est sa lìngua siat si siat scampiendi, bessendi inforas, custa cosa chi fiat abarrada cuada e muda, scuntroriada, leada a banda e scarèscia: ma chi no est stètia mai abbolia; una cosa chi, cumenti e unu brèmini, si ’nci papat e s’arrosigat surdu surdu in sa conca e in sa menti: unu papìngiu e unu papòngiu chi s’increscit chene chi nemancu, is prus de is bortas, si ’ndi potzaus sapiri.
E est un’istòria
longa custa de sa lìngua e de sa chistioni sua: longa de séculos. Ca est deddiora
chi is Sardus si funti sapius chi custa chistioni de sa lìngua fiat de importu,
fintzas innanti puru chi fessit intèndia pròpiu che una chistioni linguìstica. Infatti
in s’acabbu de su sèculu de XVI, fiat cumintzau a essi cosa crara ca a fuedhai
sa lìngua insoru, faci a is lìnguas de is atrus, iat essi stétiu po is Sardus,
o a su mancu po is Sardus scìpius e istudiaus, a provai de si ponni a su pròpiu
paris de is atrus; fiat a demostrai chi si podiat arrennesci a fraigai una sòciu
de òminis scìpius e sàvius chi podiant impreai sa lìngua insoru cun sa
cuscèntzia de essi òminis de unu sugetu
polìticu e stòricu apari cun is òminis mannus de is atrus Rennus de s’arrei de
Spagna. Insandus iaus essi stètius
unu Rennu, su Rennu de Sardinna, paris che is atrus Rennus de su pròpiu rei.
Craru est ca
s’Istitutzioni est una cosa, e sa realidadi est un’atra, e su poderiu no setziat
in Sardinna; e custu bastàt, a bolla o amarolla, a sprundi sa lìngua de is
meris e a smenguai mein is fatus sa nostra. Ma sa lìngua bona po una scritura
arta e scìpia fiat nàscia e fromada in dogna manera; ma fiat abarrada cuada,
‘sottotraccia’, po dha nai in italianu. bia In dogna modu bia perou. E sa cosa
cumintzàt a dòliri e a incresci, poita ca si ’nci sapiat de tenni una lìngua
bona ma chi no agatàt apretziamentu. Custu fiat craru, si pagu tempus apusti
Garipa depiat torrai a cufrimai sa bellesa e sa nobilidadi de sa lìngua sarda,
in sa stèrrida de sa furriadura in sardu ch’issu aiat fatu de su Legendariu de sas virgines e martires; e
si Contini-Vidal podiat iscriri, intra de is
atras lìnguas ch’issu connosciat e imperàt, unu bellu poema ind unu
Sardu barocco, apitzu de Sant’Antiogu (Urània
Sulcitana).
Arreconnota, ma
no istitutzionali, duncas, sa lìngua sarda; capassa de poetai, ma chi no fiat
de sciorai; imperada emmo, ma no imperiada adhia de is trèminis socialis prus
istrintus e de pagu importu in sa scena manna de s’Imperu de Spagna; o de su
mundu. Ma lìngua fatta cumentisisiada: crumpia mancai no lòmpia.
E sa cosa fiat
abarrada aici po unu cantu ’e tempus, fintzas a candu a bia de s’acabbu de su
Setixentus, sa chistioni de sa lìngua fiat torrada a pillu. Tempus nous fiant: tempus
de riformas, de istudius arrennovaus, de Universidadis chi in Sardinna s’ammodernànt
issas puru, tempus de lumeras e de illuminismu, de isperu de unu tempus mellus
e prus lìberu: e chi poniat s’intzimia de s’idea de natzioni. E sa Sardinna
dh’iat aciapau s’anniscu de de is tempus, de cust’idea de libertadi e de
natzioni. E po medas ’etus ’ndi fut prìngia. Diaici, pagu innanti chi
incumentzessit sa chi si narat sa “sarda revolutzioni”, sa de Angioi po
s’intendi, de is annus 1794-1796, Mateu Madau aiat assertau chi sa natzioni
sarda esistiat, e chi esistiat po unu fatu simpli e sintzillu: est a nai ca
totu is Sardus, de calisisiat stadu sociali fessint, teniant una cosa a comunu:
sa lìngua. Certu calincunu scidiat s’Italianu, o calincun’atru mancai scidiat ancora
su spagnolu, o atras lìnguas puru: ma totu cantus is Sardus scidiant e imperànt
su Sardu. Una lìngua bella e nòbili, naràt Madau, chi boliat limpiada e pulia,
po dha torrai a is arrèxini suas chi fiant in sa lìngua latina; ma una lìngua,
sa nostra, chi si depiat arrichiri puru cun fuedhus de atras lìnguas
istràngias, fendi cumenti a iscàmbiu, in sa pròpia manera chi si scambiant is
mercantzias po sa dìcia e po su benèssiri de totus. Totu custu ind un’àiri de
amighèntzia torrada apari. Ideas unu pagu antigas fortzis, custas de Madau,
narat calincunu; e mancai strambecas puru, coment’e cussa de torrai su Sardu a
su Latinu, ma ideas prantadas ind unu terrinu nou: cumenti sa bidea de su
liòngiu intra de lìngua e natzioni, e sa cumparàntzia intra sa vida e su manìgiu de sa lìngua cun su manìgiu economicu
mercantili. E insandus su Sardu podiat torrai a essi una lìngua cumenti e is
atras, po essi imperada in dogna logu e po calisisiat arrexoni, e a calisisiat
paris.
Ma is cosas sunt andadas cumenti
scieus. Cudhu bentu chi si fiat pesau e chi nos intzullàt e nos abbilàt
ca fiat precisu a bentulare, si fiat asseliau e pasau; e nos aiat postu in
mudori e in mùdria. Antzis fiat cumentzau, po nosu, unu caminu e un’època de spratzidura
in sa cuscèntzia nostra, un’andòngiu de Spaltung iant a nai is Tedescus; de
“scissione” s’iat a nai in Italianu. Un’andòngiu e unu caminu chi seus sighendi
ancora. Ca si puru su bentu s’asseliat, is ideas funti malas a sparessi e a
dhas podi morri. E ind una situatzioni de restauratzioni, cumenti fut cussa de
sa prima metadi de s’Otixentus, fiat difìcili a fuedhai de is isperus, de is
punnas e de is disìgius de su passau, mancai custus sighissint a bìviri a
s’iscusi, cua cua, impari cun is bideas chi dhus aiant ingendraus. E in prus
un’atr’idea fiat cumincendi a essi intzimiada e a nasci: sa de s’unidadi de Itàlia.
Cust’idea fut cumpratzia de medas Sardus puru, chene perou chi si ’ndi scarescessint
d’essi a dogna manera Sardus; chene renuntziai a s’idea de pàtria e de nàtzioni
sarda. S’idea, o mancai puru s’utopia, su disìgiu e sa punna de medas
intelletualis fut cussa de ponni impari pàtria sarda e pàtria italiana; fut s’idea
de podi arrennesci a fai sa natzioni sarda, chi in su sèculu innanti no si fiat
pòtzia fai, in su matessi tempus chi si depiat fai sa natzioni italiana; s’idea
de podi cumpriri is bideas de su sèculu passau circhendi de fai s’Italia, de
arrescatai sa libdertadi sarda arrescatendi s’italiana. Ind un’idea prus o
mancu ispainada e acrarada de una natzioni italiana federali, aundi is pàtrias
e is natzionis minoris podiant esisti e bìviri in cuncordu intra ’e issas e
inintru de s’Itàlia liberada. S’idea chi sa Sardinna si podiat agatai inintru
de s’Itàlia, chene perou amancai d’essi Sardinna. E sa chistioni de sa lìngua
aiat unu pagu abasciau sa boxi, ma sighiat a tragai mentis e isperus, amesturendisì
cun s’idea de lìngua natzionali italiana.
Fiat cumenti chi
no si sciessit scioberai su chi boliaus essi: fu custa sa spratzidura, sa
sperradura de sa menti e de sa cuscèntzia. E est innoi chi si ponit sa stòria
de is ‘Frassu de Arborea’, cosa chi scieis giai e chi duncas no si torru a
contai. Una fata chi chirighitàt custa sperradura de is mentis e de is corus de
medas Sardus: e infatis cali cosa mellus de una Sardinna chi aiat imbentau
s’Itàlia e s’Italianu? De una literadura italiana nàscia in Sardinna e impari
cun sa sarda etotu? E ita dimoniu! ’Nci fiat de di spedhiai…! e medas sàvius
fiant arrutus in sa trampa, e calincunu at sighiu a ’nci crei fintzas apusti
chi sa trampa fut mostrada po su chi fiat: ca su disìgiu meda bortas est prus
forti de s’arrexoni.
Ma sa Storia est
andada, e s’unidadi de Itàlia, cumenti Deu at bòfiu, fu fata puru (ma de seguru
no in manera federali): e po sa Sardinna fut fata cund unu antìcipu de catodix’annus:
in cussu 29 de dognassantu de s’annu de gràssia 1847, in sa dìi candu – aici aiat
nau calincunu – si ’nci fiaus crocaus che rennu e si ’nci fiaus scidaus che
provìncia; cussa dìi apitzu de sa cali ancora no scieus nai si «aiaus sballiau
totucantus», cumenti iat nau Siotto Pintor,
chi innanti fiat stétiu in favori de “fusione perfeta” cun is istadus de sa
terramanna sabàuda, e chi apusti si ’ndi fut iscrètiu e dh’aiat crìticada meda.
E duncas seus ancora innoi a si dimandai si fiat stétia cosa bona sa de ai renuntziau
a dogna forma de autonomia, certu fundada apitzu de istitutzionis medievalis,
in pro de atobiai sa modernidadi. Certu sa cosa chi si podiat cuntratai mellus:
ma… – dhu scieus totus – de s’atinu de pusti ’ndi funti prenas is foradas.
Ma interetantu,
a pagu a pagu,– po dhu nai cun is paràulas de Antoni Gramsci, ma fortzis
imperadas a s’imbessi – sa lìngua sarda est colada, po unu procedimentu
moleculari, in intru de s’Italianu,
cambiendidhu, isboidendidhu dai deinintru, e torrendidhu a ingendrai de maneras
suas.
No sciu si e
cantu, in dì de oi, seus sanaus de custa maladia stròllica e strambeca de sa
“Natzioni Sarda”. E no sciu nemancu si si depeus disigiai de ’ndi sanai:
infatis sa maladia amorosa est sempri cosa bona e de gosai, postu perou chi dha
podeus manigiai aberrendi abbillus; e su mitu, il mito, est sempri cosa saludosa
e beninna, si perou dhu pigaus a tzicus omeopaticus.
Già est berus ca
is acontèssidas de su sèculu passau, chi sunt stétias fintzas tràgicas po tropu
natzionalismu e ant fatu stragu meda, est beru ca is fatas de su Noixentus ant reduidu,
e fortzis puru ant disanniscau s’idea etotu de natzionalismu; debotanti ca su
fraigu polìticu-economicu europeu torrat a definì e a pensai un’acàpiu nou
intra sa Natzione e su Stadu, mancai chi no ’nci arrennesciat tropu beni, aici
parit a su mancu.
Is tempus nous
de oindì amustrant, mascamenti in Europa, su triunfu (o mancai puru medas
bortas su carrasciali) de sa diferèntzia, de sa diferentzialidadi ispainada e
autoassertanti. S’imaginàriu polìticu modernu est marcau «de s’assertu universali
de sa diferèntzia», fendi cosa e manera diversa de is tempus de pagu colaus chi
punnànt e boliant « afirmai sa pàrina (s’egalidadi) primordiali de cadaunu
òmini adhia de is piessinnus chi cadaunu podessit tenni», aici narat Guy
Hermet. Su cali diaici sighit narendi ca «su simpli aguantu de is minorias oi no
abbastat prus, antzis custa manera de tratai is minorias pigat s’assimbillu de
su minusprètziu: poita, cufroma a is arregulas de su multiculturalismo, scéti
s’arreconnoscimentu de is diferèntzias, scéti su de pariai su totu cun su totu,
boghendinci fintzas s’idea matessi de normalidadi, sceti custa bia iat depi
arregulai is avincus intra de is òminis». Cadaunu est diferenti a modu suu e
custa diferèntzia dha depi tzerriai, deghinò no est issu.
E custas sunt
chistionis ancora sub judice,
atualis, contingentis fortzis, ‘all’ordine del giorno’ mein is agendas
natzionalis e internatzionalis; fatus e datus ancora fitianus e no ancora
assentaus in su discursu storiogràficu. Chistionis aundi, medas bortas, in
palas a sa dimanda de su deretu a essi diferentis, si cuant interessus
polìticus de atru tipu. E Gramsci innoi puru ’nci aiat intzertadu, candu naràt
chi dogn’orta chi si movit sa cuestioni de sa lìngua, est atru chi est
murighendi: in sa polìtica e in sa sociedadi; e deu pensu chi sa cosa no ballat
sceti po su chi pertocat sa lìngua, ma po calisisiat dimanda innantiada de calisisiat
minoria.
E totu custu
podit essi una trampa, una manera noa de nai cussu dìciu antigu chi narat “spratzidhus
e faidindi meri”, chi est a nai divide et
impera. E tocat insandus a donai atentzioni e a no arrui in sa trampa, a no
cracai tropu su pei in s’idea d’essi tropu minoria, e duncas tocat a si sci cunfrontai
cun is atrus, chi no funti ni mellus ni peus de nosatrus. D’atra manera atru no
fadeus chi a si carinnai nos etotu, cumenti pipius dengosus chi si dimandant
dogna dì deinnanti ’e su sprigu chini siant e ita bolint abberu; mentri ca is
problemas berus abarrant ingunis, aspetendi ancora d’essi sciòllius.
In
custu contestu polìticu e culturali, duncas sa chistioni linguìstica sarda
parit no essi acabbada, chi antzis torrat a pillu in su fitianu arreu suu. Sa
chistioni si ’ndi pesat in atras maneras: identidadi, etnicidadi, leis
regionalis e statalis, chi connosceus e no est s’accasu innoi de dhas torrai a
mentovai, peleas cun su Stadu, e dimandas de deretus chi a issu adderetaus.
Nòminis, fatus e àndalas noas, ma chi sunt postus sempri in su matessi surcu de
su passau e de sa traditzioni, mancai arrangiada cun is tempus de immoi,
mantenendindi sa pròpia essèntzia.
E
insandus seus discutendi e arralatendi si sa lìmba potzat o depat essi parti de s’identidadi, o si imbècias custa
identidadi si depat o si potzat fromai e assentai asuba de atrus elementus, cument’est
po cussus chi, a contu insoru, pentzant chi sa lìngua sarda oramai siat
ispèrdia, e no podeus prus torrai a dha recuberai; o po cussus chi in dogna
modu creint chi sa lìngua siat stétia atremenada e posta ind un’arrinconi dai
sa stòria e dai sa modernidadi. Antzis si faint peleas apitzu de su chi bollit
nai identidadi: dimandendi si custa depit essi cosa chi andat sintzilla desesi,
o si imbecias siat una cosa de fraigai, de ’nci trabballai apitzu, de dha
ciuexi. E si peleat fintzas de cali depat essi su tanti de cadaunu de custus
elementus de sa mistura: cantu de sintzillidadi e cantu de fraigu trabballadu
’nci ’ollat po dha fraigai custa benita identidadi. Nos dimandaus si seus una
natzioni o un’etnia, o mancai una kulturnation
chi no si scit si si depat o no si depat fai a stadu. Nos dimandaus cali parti
depat giogai sa lìngua, po unu sugetu polìticu e culturali modernu cali sa
Sardinna bolit e punnat a essi, e cali parti tocat imbècias a su specìficu
antropològicu, stòricu-culturali, adhia o a banda de su specìficu linguìsticu. Nos
dimandaus si sa limba tocat a dha
torrai a coberai totucanta, po chi deunutotu potza bivi, e potza essi imperada
che lìngua cun sa ella maiuscola, o
si imbècias sa lìngua depat abarrai cumenti una cosa de arrimai in su fundali, che
un’amentu stòricu de su passau, che unu datu neo-folcloricu, mancai pretziosu e
de allogai beni chistiu, ma, infinis, de no imperai, si no cumenti una terra de
palas, unu background postu a banda e
chi si torrat a campu scéti dogna tanti: cumenti una filigrana cuada e de no
sciorai, ma de lassai scéti intziriada; e fintzas prus chi sa situatzioni de
diglossia puru, a pagu a pagu, est in sa ia de acabbai, po lassai logu a sa
dilalia e a sa regionalizatzioni a ghetu sardu de s’Italianu.
E
no s’iat depi scaresci – ca antzis si ’ni’iat depi fuedhai meda ancora – de sa
produtzioni multimediali in lìngua sarda, chi oramai est lòmpia a una cualidadi
de livellu artu: dai sa poesia sèmpir’a campu e biatza, a sa novidadi de sa
prosa narrativa, dai is cantautoris de oindì chi s’acostant a is cantadoris
tradizionalis, dai su cìnema a su cabaret, dai is stòrias in tiras diegnadas (o
fumetus, si ’oleis nai aici), fintzas a torrai a scoberri s’etnomusicologia
sarda e is poetas a bolu de sa traditzioni. E s’iat depi fuedhai de is misturas
linguisticas chi agataus in medas narratzionis modernas (Atzeni, Fois, Niffoi,
tantu po ’ndi mentovai dusu o tres), e chi praxint meda in domu, e fintzas prus
infora de domu. Un’agradesssimentu certu prus mannu de su chi no agatat sa
narrativa in limba, reduida a pagus
grustus e piticus chi podeus nai underground,
ma dogna modu cuidadosus e biatzus, ch’iant a meresci prus atentu de su chi recint.
Un’atentu impediu de su fatu chi oramai, addolumannu, su Sardu est perdendusì,
e sempri prus pagu sunt is chi dhu scipiant fuedhai e cumprendi, mascamenti
mein is registrus cuncrodaus e prus contivizaus, e po custu no si ’ndi sci tirai
profetu: antzis su mercadu culturali (e fintzas polìticu) no arrennescit nemancu
a cumprendi cali torracontu mannu ’nd’iat podi tirai de custu cabbali.
E
una borta ancora, mi parit, seus in sa sperradura, in su spratzimentu, arreu e
fitianu, in sa Spaltung, in sa scissione; chi si furriat meda bortas a
scuntentesa, in calisisiat modu si ’ollat castiai sa chistioni: poita ca fintzas
chini arrexonat cun mirada cosmopolita, e castiat a is cosas de logu nostru cun
sossiegu prus o mancu sciorau, o mancai puru cuau e dispintau, est in dogna
manera parti de sa scera de cussus chi is lìnguas insoru a narri de Sardinna no
s’intendint cantzadas: cumenti iat nau cudhu Poeta mannu fiorentinu («a dir di
Sardegna le lingue loro non si senton stanche»), mancai fessit puru ind unu
narri negativu, o in s’eloquèntzia de sa mùdria.
Poita
ca, si pròpiu dh’oleus nai in limba globali-internatzionali, e giustu aici, po
no parri bidhaius rùsticus e grezus, the
[mother] tongue ever turns to the aching tooth.
E si sa denti dolit,
sa lìngua atru no podit fai chi a ’nci tocai apitzu.
![]() |
maurizio
virdis
Nessun commento:
Posta un commento